Krajiške crkve brvnare i stari hrast
Foto: Jelena Blesić
Brojni sakralni objekti čine važan dio kulturnog i istorijskog naslijeđa Bosne i Hercegovine. Zanimljiv fenomen među njima su crkve brvnare - uglavnom pravoslavne mada ima i katoličkih.
Piše: Jelena Blesić
Sem Bosne, crkve brvnare su zastupljene i u Rumuniji, Slovačkoj, Poljskoj, Ukrajini, Norveškoj, Finskoj i Čileu. Uglavnom su to niske građevine sa oskudnim brojem prozora ili bez istih, često bez temelja i male su površine, mada njihove dimenzije variraju. Najbrojnije su u predjelu Bosanske Krajine i većina njih su nacionalni spomenici zbog svog specifičnog izgleda i činjenice da uglavnom datiraju iz 18. i 19. vijeka.
Najpoznatije krajiške crkve brvnare se nalaze u okolini Prijedora (crkve u selima Jelićka i Marićka), Laktaša (crkva svetog Nikole u selu Romanovci, crkva u Malom Blaškom), Banja Luke (crkve u Šljivnu, Kolima i Krupi na Vrbasu), Prnjavora (selo Palačkovci) te Kneževa (selo Javorani). Uglavnom su smještene na uzvišenjima i okružene šumom i prelijepom prirodom.
Tako na primjer pored crkve Svetog Ilije u Marićkoj kod Prijedora nalazi se najveći hrast u Republici Srpskoj. Prečnik hrasta lužnjaka je oko tri metra a procjenjuje se da je star čak 470 godina, a mjerenje iz 1989. godine, je pokazalo da hrast ima 589 godova. Trenutno nije u najboljem stanju, vidljivi su tragovi sušenja i opadanja grana, ali je i dalje živ. Mještani kažu da je nekada bio visok 30 metara a potrebno je dvadesetak ljudi da ga obuhvati rukama. Crkva Svetog proroka Ilije je sagrađena 1870. godine, a 2010. je proglašena nacionalnim spomenikom BiH. Duga je 17, a široka 9 metara, kapaciteta 120 osoba. 1878. godine sagrađen je i drveni zvonik. Graditelj je Teodor Čanak, a sumnja se da je tu bila još jedna crkva prije sadašnje jer su na tavanu pronađene dveri sa urezanim datumom 30. juli 1753. godine. Velika sanacija je urađena 1938. kad je uređen i oltarski prostor sa ikonostasom sa 22 ikone, rad ikonopisca Pavla Žisteskog.
Zanimljiva je i brvnara u selu Romanovci kod Laktaša, posvećena svetom Nikoli. Spada u nepokretna kulturna dobra Republike Srpske. Osvećena je za vrijeme mitropolita Pavla Nenadovića (1749-1766) što znači da datira iz 18.vijeka. Predanje kaže da se tu nalazilo jezerce, a da je narod tražio gradnju crkve. Turci su dozvolili gradnju na mjestu jezerceta. Mještani su zajedno donijeli kamenje i zemlju te zatrpali jezerce jer su navodno imali samo jedan dan za gradnju. Crkva jeste izuzetno mala, široka samo četiri, a duga svega sedam metara. Visina zidova je tek 1,95 metara. Pod je i danas zemljani. Crkva nema prozore, a svjetlost prolazi kroz uske proreze na debelim hrastovim daskama od kojih je u potpunosti sačinjena. Malo je poznata činjenica da se baš ovdje 18. septembra 1904. vjenčao pisac Petar Kočić sa svojom suprugom Milkom Vukomanović.
Nedaleko od Laktaša na uzvišenju u selu Malo Blaško smještena je crkva brvnara posvećena Rođenju Presvete Bogorodice. Procjenjuje se da je izgrađena 1750. godine. Oko nje se do početka 20. vijeka nalazila manja nekropola stećaka pa je vrlo vjerovatno i starija. Temelj je od kamena a cjelokupno je sačinjena od hrastovine. Posjeduje veoma bogat ikonostas (takođe od hrasta) sa unikatnim “carskim dverima” iz 19. vijeka. Unutrašnjost crkve je svega 28 kvadratnih metara ali dovoljno za oltar i molitveni prostor. Legenda vezana za ovu brvnaru kaže da je za vrijeme Osmanskog carstva misteriozno premještena s jednog na drugo mjesto tokom jedne noći. Takođe su nekad oko crkve brojne porodice imale svoje “ladare” koje su im služile za odmor u vrelim ljetnim danima. Dvorište je jako lijepo uređeno, a ispred se nalazi i česma. Nacionalni je spomenik Bosne i Hercegovine.
Sve tri crkve imaju dobre pristupne puteve i pravo su blago za oči i odmor za dušu, smještene u divnim prirodnim ambijentima. Stara izreka kaže: Upoznaj svoju zemlju da bi je više volio a posjeta brvnarama je defintivno odličan izbor za brzi izlet nakon naporne radne sedmice.
Fotografije: Jelena Blesić
