Simbol zenita neolitske kulture u Evropi: VINČANSKA KULTURA - uspon i pad
Vinča je najveće i najcelovitije istraženo neolitsko naselje u Evropi. Na ovom mestu, gde se preko doline Bolečice i Dunava razigrani reljef Šumadije susreće sa banatskom ravnicom, nalazila se između 4500. i 3500. godine pre n. e. metropola jedne sadržajima prebogate kulture. Stoga je Vinča pojam kojim se danas obeležava zenit neolitske kulture u Evropi.
Kulturni sloj Vinče, visok oko 10,5 m, pruža neobično zanimljivu i uzbudljivu sliku. Kao na raskošnom ćilimu u njemu se po vertikali nižu jedan nad drugim rumeni, žuti, mrki, pepeljasti i crni proslojci formirani od ostataka razorenih naselja, spaljenih koliba, velikih rovova i zasutih jama i grobova. Svaki od tih proslojaka, koji obeležava pojedine faze života u Vinči, sadrži prave riznice najraznovrsnijih predmeta: oruđe i oružje od kamena i kosti, posuđe za svakodnevnu upotrebu, raskošno dekorisane ritualne vaze, veliki broj antropomorfnih i zoomorfnih figurina, nakita od raznih vrsta retkih, skupocenih materijala i bezbroj drugih predmeta, izrađenih u samoj Vinči ili pribavljenih iz udaljenih oblasti, iz srednje Evrope, donjeg Podunavlja ili sa Mediterana.
Mada je praistorijsko naselje u Vinči godinama iskopavano, ipak je ispitan samo njegov središnji deo. Na istraženom prostoru nađeno je, međutim, na hiljade predmeta koji danas krase mnoge muzejske zbirke u našoj zemlji i inostranstvu, a rad na njihovom proučavanju traje s nesmanjenim interesovanjem i danas. Na osnovu tih brojnih i veoma raznovrsnih predmeta, kao i ostatak arhitekture i korišćenih sirovina, može se pouzdano rekonstruisati cela istorija Vinče, odnosno materijalna i duhovna kultura brojnih generacija koje su u njoj živele.
Prvi put naseljena u srednjem neolitu
Prvo poglavlje Vinčine istorije sačuvano je samo u fragmentima i otuda je nedovoljno jasno. Na osnovu skromnih ostataka najstarijeg naselja, otkrivenih na oko 10,5 m ispod površine, može se zaključiti da je Vinča prvi put naseljena u trenutku kad je kultura srednjeg neolita (starčevačka kultura) već prešla zenit i počela da se bliži svom kraju, verovatno negde oko 488. godine stare ere.
U to vreme jugoslovenski deo Podunavlja bio je gusto naseljen i osnivanje prvog naselja u Vinči treba verovatno vezati za manju grupu kolonista koja je u traganju za slobodnim njivama i pašnjacima napustila neko obližnje veće naselje, locirano u južnom Banatu. Mada je njihovo naselje u Vinči bilo relativno kratkotrajno i malog obima i mada u njihovom stvaralaštvu nije moguće otkriti neki nov, osoben izraz, ipak su ti doseljenici ostavili u Vinči jedan dokument, izuzetno značajan za upoznavanje njihovog fizičkog izgleda i njihove duhovne kulture.
To je velika grobnica s prilazom i devet skeleta koja je u centru najstarijeg naselja otkrivena 1931. godine. Ovaj nalaz, jedinstven u okvirima neolitske kulture jugoistočne Evrope, pokazuje da su prvi zemljoradnici Podunavlja pripadali jednom posebnom antropološkom tipu u kome se objedinjuju odlike stare evropske populacije s odlikama gracilnih Mediteranaca.
Isto sažimanje starobalkanskih, autohtonih elemenata sa mediteranskim opaža se i u starčevačkoj kulturi, odnosno kulturi prvih stanovnika Vinče. Tako najstarija staništa u Vinči imaju, kao i staništa na ostalim naseljima ovog vremena u Podunavlju, najčešće elipsoidne osnove ukopane u les i šatorasti krov od pruća, trske i slame koji naleže neposredno na osnovu. Ove šatoraste kolibe, grupisane u najstarijem naselju Vinče po određenom sistemu oko centralne kolibe, živo podsećaju na arhitekturu starije podunavske mezolitske kulture (kulture Lepenskog Vira).
Velika grobnica s prilazom i devet skeleta koja je u centru najstarijeg naselja otkrivena 1931. godine. Ovaj nalaz, jedinstven u okvirima neolitske kulture jugoistočne Evrope, pokazuje da su prvi zemljoradnici Podunavlja pripadali jednom posebnom antropološkom tipu.
Dragoslav Srejović
Za iste tradicije se povezuju i stubaste antropomorfne figure ovog vremena, kao i neraščlanjene keramičke posude čije forme jasno upućuju na starije uzore rađene od kamena ili drveta. Međutim, pojedine ornamentalne tehnike primenjene na keramici (na primer slikane vaze) kao i neki retki materijali korišćeni za nakit (spondilus, paligorskit) jasno pokazuju da su nosioci starčevačke kulture održavali veze sa stanovnicima egejskog i šireg istočnomediteranskog područja.
Još su bili življi kontakti sa oblastima koje leže severnije od jugoslovenskog Podunavlja. Njih potvrđuju nožići od vulkanskog stakla (opsidijana) koje su stanovnici najstarijeg naselja u Vinči dobavljali iz gornjeg Potisja.
Na osnovu raspoloživog arheološkog materijala može se zaključiti da su prvi stanovnici Vinče živeli u dobrosusedskim odnosima kako sa stanovnicima Panonskog basena tako i južnih oblasti Balkanskog poluostrva.
Najstarije naselje u Vinči nije bilo ni ograđeno ni utvrđeno, a nalazi iz šatorskih koliba vezuju se za mukotrpni ali i spokojni život seljaka čija je svakodnevnica bila ispunjena napornim radom na izradi kamenih alatki i raznih keramičkih proizvoda, a svakako i stalnom brigom za useve, za stoku i ulov.
Stanovnici najstarijeg naselja u Vinči nisu, međutim, mogli da za duže vreme ubiraju zaslužene plodove svoga truda. Već sredinom V milenija stare ere otpočinju lančani pokreti neolitskih populacija u Trakiji i donjem Podunavlju koji nešto kasnije zahvataju i oblasti oko Vinče. Ovo previranje izazvano je laganom penetracijom anadolske halkolitske kulture tipa Čan Hasan – Bejdžesultan koja se prema Balkanskom poluostrvu kretala u dva smera: suvozemnim putevima, od jugoistočne Trakije prema Podunavlju, i maritimnim komunikacijama, od srednje Grčke do severne Dalmacije. Kao posledica ovog strujanja, pri kome se anadolske forme sažimaju s lokalnim autohtonim oblicima, nastaju na celom Balkanskom poluostrvu i srednjem Podunavlju kulture mlađeg neolita. Tako u dodiru sa novim doseljenicima i podunavska starčevačka kultura prerasta u novu, vinčansku kulturu.
U ovim nemirnim vremenima Vinča je u jednom trenutku, verovatno negde oko 4500. godine stare ere, potpuno opustela.
Novi život
Teško je oceniti koje je vreme proteklo pre obnove i bujanja novog života u Vinči. Svakako da taj period nije bio dugotrajan jer je neposredno iznad napuštenih šatorskih staništa podignuto novo, veliko naselje čiji su žitelji generacijama ostali na tom tlu negujući i šireći blizu 1000 godina jednu osobenu kulturu mlađeg neolita kojoj je Vinča dala ime.
Duh nove kulture i novog načina života manifestovan je jasno u arhitekturi. Pri izgradnji novog naselja posebna pažnja obraćena je rasporedu kuća. Od njih su, nažalost, ostale samo osnove, ali je utvrđeno da su sve bile orijentisane u pravcu jugo-istok-severozapad, da su imale četvorougaone, gotovo kvadratne osnove, vertikalne zidove i krov na dve vode. Kao građevinski materijal i dalje je korišćeno drvo i glina, ali sam građevinski postupak obogaćen je novim detaljima i znanjima, kao na primer nivelisanjem, stabilizacijom podloga, izolacijom od vlage, oblepljivanjem zidova i njihovim bojenjem.
U razdoblju od hiljadu godina Vinča ostaje ušoreno, ograđeno naselje sa istim sistemom komunikacija. Vremenom se jedino stambeni prostor uvećava i funkcionalno razrađuje. Dok su prve kuće redovno jednoćelične i dovoljne za život samo jedne manje porodice, u mlađim naseljima otkrivene su velike pravougaone građevine od 40 do 60 m2 sa većim brojem prostorija i ugrađenim "nameštajem" (banci, peći, mangani, dolapi, stolovi).
Kontinuitet kulture još izrazitije potvrđuju pokretni arheološki nalazi, na prvom mestu keramičke izrađevine – posuđe i antropomorfne figurine. Ove dve velike grupe nalaza, kroz koje je ispoljen i visoko razvijen smisao za umetničko oblikovanje, krajnje osetljivo odražavaju sve životne situacije brojnih Vinčinih generacija, odnosno dinamiku vinčanske kulture u celini. Na osnovu stilskih odlika keramike i antropomorfne plastike mogu se najlakše utvrditi osnovne etape života u Vinči, odnosno izvršiti periodizacija kulture mlađeg neolita u srednjem Podunavlju.
Najviši uspon vinčanske kulture
Utemeljenje, rast i najviši uspon vinčanske kulture ilustruju arheološki nalazi otkriveni u Vinči na dubinama između devetog i šestog metra. U ovom razdoblju, koje se metodom S-14 može datovati okvirno između 4500. i 3800. godine stare ere, stanovnici Vinče i njihovi saplemenici ostvaruju kulturu koja daleko zrači i superiorno dominira najvećim delom srednje i jugoistočne Evrope.
Vinčanska kultura posedovala je oko 4000. godine pre n. e. teritoriju veću od teritorije bilo koje druge neolitske kulture u Evropi, a pojedina njena naselja, na primer Vinča, Potporanj, Selevac ili Divostin, premašala su veličinom i brojem žitelja ne samo sva istovremena neolitska naselja već i prve gradove koji su znatno kasnije nastali u Mesopotamiji, Egeji i Egiptu. Zajednice tih velikih naselja prilagođavale su svoje osnovne delatnosti lokalnim uslovima. Tako se u nekim naseljima veća pažnja poklanjala zemljoradnji i stočarstvu, a u nekima tkačkoj radinosti i trgovini, dok su se u onima koja u svojoj okolini imaju retke sirovine začeli rudarstvo i razne vrste zanata.
Vinčanska kultura posedovala je oko 4000. godine pre n. e. teritoriju veću od teritorije bilo koje druge neolitske kulture u Evropi, a pojedina njena naselja, na primer Vinča, Potporanj, Selevac ili Divostin, premašala su veličinom i brojem žitelja ne samo sva istovremena neolitska naselja već i prve gradove koji su znatno kasnije nastali u Mesopotamiji, Egeji i Egiptu.
Dragoslav Srejović
Specijalizovane delatnosti omogućile su brz privredni uspon, društveno raslojavanje i opšte bogaćenje svih zajednica vinčanske kulture. Zajednice u Šumadiji, Banatu i Sremu brižljivom obradom zemlje i negom krupne stoke stvorile su viškove proizvoda, koji su im omogućavali da od susednih etno-kulturnih grupa dobijaju sirovine koje nisu imali na svojoj teritoriji, na prvom mestu erdeljski opsidijan, dragocenu sirovinu za izradu srpova i preciznih alatki.
S druge strane, stabilnost privrede omogućila je vinčanskim zajednicama da izvestan broj svojih članova oslobode neposredne proizvodnje, odnosno da ih usmere na posebne delatnosti, prvenstveno na iznalaženje lokalnih sirovina ili njihovu preradu. Na taj način stanovnici Vinče došli su do cinabarita, koji je vađen u Šupljoj steni ispod Avale, kao i do nekih drugih retkih stena i minerala (alabaster, mermer).
Vinča je iz tih razloga postala i najveće tržište jugoistočne Evrope, i to ne samo zbog izuzetne vrednosti sopstvenih proizvoda već i zbog retkih sirovina ili predmeta koji su u nju dopremani iz Transilvanije gornjeg Potisja, donjeg Podunavlja pa čak i sa obala Egejskog i Jadranskog mora.
Široka razmena dobara i razvoj komunikacija oslobodili su tvorce vinčanske kulture grčevite vezanosti za maleni komad zemlje i predačke navike, dali su polet njihovoj mašti i omogućili im da naslute nove svetove i uspostave odnos pun poverenja prema prirodi, životu i budućnosti.
Vinča i još nekoliko neolitskih naselja u blizini Vršca (Potporanj), Kragujevca (Grivac, Divostin), Titova Mitrovice (Valač) i Prištine (Predionica) postaju veliki religiozni centri, a istovremeno i umetnička žarišta koja presudno utiču na likovno stvaralaštvo svih neolitskih zajednica srednje i jugoistočne Evrope. Na stotine i hiljade glinenih figurina i ritualnih vaza otkrivenih u pomenutim naseljima, ne ukazuju samo na izuzetnu maštovitost i umetničku nadarenost njihovih tvoraca već i na razvijeno mitotvorstvo i naglo razgranjavanje magijsko-religijske prakse u okvirima vinčanske kulture. Tematska raznolikost glinenih figurina (nage ili obučene figure žena i muškaraca u stojećem, klečećem ili sedećem stavu, figure s maskama na licu, hermafroditske figure) i njihov stilski razvoj od naturalističkih preko realističkih do sasvim apstraktnih formi sigurni su dokaz da je u Vinčanskoj kulturi prevladana primitivna magija odnosno da je oformljena jasna religijska misao. Ta misao, sudeći po izgledu glinenih idola i raznovrsnih kultnih predmeta izražavana je u ritualima i mitovima povezanim sa smenom godišnjih doba, setvom i žetvom, rađanjem i umiranjem, kao i stalnom obnovom života, likovno najpotpunije izraženom prikazom žene sa detetom u naručju.
Zajednice između visova Kučajne i Deli Jovana
One vinčanske zajednice koje se nisu opredelile za zemljoradnju i stočarstvo već za pronalaženje i obradu novih sirovina stvorile su, međutim, sasvim drugačiji duhovni svet. Zajednice koje su živele između visova Kučajne i Deli Jovana, u blizini pećina, velikih pukotina i toplih izvora, rano su naslutile da u utrobi zemlje, u potpunoj tami, nastaju, rastu i sazrevaju najrazličitije stene i minerali.
Pripadnici tih zajednica prvi su u Evropi prodrli u taj začarani podzemni svet, izneli na svetlost dana njegove plodove i, uz pomoć vatre, naterali ih da se preobraze u novu materiju – u metale, u konkretnom slučaju u bakar. Otkrićem velike tajne preobražaja materije ovi prvi evropski rudari i kovači upleli su se u procese kozmičkog života i vezali za jedan poseban svet bogova i heroja.
Posle otkrića bakra njihova mašta naselila je celu prirodu bezbrojnim tajanstvenim bićima – palčićima, vilama i vilenjacima, koji su se pridružili demonima žita i duhovima plodonosnog drveća. Taj osobeni sakralni svet, koji je u vinčanskoj kulturi uspostavljen najkasnije početkom IV milenijuma pre nove ere, održao se na Balkanskom poluostrvu sve do vremena širenja hrišćanstva, a jedan njegov deo verovatno je ugrađen i u temelje najstarije zabeležene evropske mitologije o Demetri, Dionisu i božanskom kovaču Hefestu.
Raspadanje strukture neolitskog sveta
Vinčanska kultura bila je u zenitu sve do oko 3800. godine pre n. e. Ostaci naselja i pokretni arheološki nalazi otkriveni na dubinama između šestog i drugog metra kulturnog sloja Vinče, datovani metodom S-14 u razdoblje između 3700. i 3500. godine stare ere, pokazuju da Vinča postepeno gubi svoj pređašnji značaj i da se vinčanska kultura u celini lagano gasi.
Najpre se zapaža da su naselja iz ovog dela kulturnog sloja znatno manja od prethodnih i da se u jednom momentu pristupa izgradnji novog odbrambenog sistema. Mada se i dalje nastavlja lokalna proizvodnja svih vrsta oruđa i keramičkih proizvoda, ipak je karakteristično da je broj importovanih objekata sve veći i da se sve češće podražavaju uzori iz tuđinskih kultura.
Očigledno je da umesto metropole koja zrači, Vinča sad postaje samo mesto koje sabira elemente sa najrazličitijih strana. Ovaj opšti zamor, ispoljen kako u neoriginalnoj keramičkoj proizvodnji tako i u izradi antropomorfnih figurina, izazvan je pronalaskom i sve češćom upotrebom metala, u prvom redu bakra i zlata. Otkrićem ovih metala narušava se ranija kulturna ravnoteža i otpočinje raspadanje strukture neolitskog sveta.
Svi ti događaji delovali su snažno na materijalnu i duhovnu strukturu Vinčinog stanovništva. U prvom trenutku podstreci sa strane imali su pozitivno delovanje jer sažimanjem tradicionalnih formi s elementima novog stila nastaje u Vinči kratkotrajni renesans kulture okarakterisan u prvom redu originalnim oblicima antropomorfne plastike i novim ornamentalnim tehnikama na keramici.
Pri ovoj novoj stilskoj sintezi antropomorfne figurine zadržavaju u osnovi još realističke oblike, ali ranije trodimenzionalno modelovanje površine postaju ravne, a plastično modelovani detalji postepeno se shematizuju i pretvaraju u teško razumljive ornamentalne znake. Ovaj dosledno sproveden ornamentalni stil ima za cilj da pomoću jedne vrste crteža i senčenja kompenzuje izgubljen smisao za treću dimenziju.
Na izvesnim statuetama primenjeno je i bojenje kojim je još više naglašen pikturalni karakter novog ornamentnog stila. Otuda urezani ili slikani detalji na Vinčinim figurinama ne označavaju ni odelo, ni tetovirane znake, već nastaju kao rezultat razvoja stila koji se kreće od trodimenzionalnih realističkih oblika ka linearno-apstraktnim formama. Formiranje ovog stila mora se vezati za tehniku rezanja i ukrašavanja metalnog lima i kosti. Kao što je u toku starije etape vinčanske kulture glina određivala osnovne oblike antropomorfnih statueta, tako u mlađoj etapi figurine od metalnog lima i kosti postaju nosioci linearno-apstraktnog stila koji se sa više ili manje uspeha transponuje i u druge vrste materijala.
Nasuprot figurinama, posuđe je mahom neukrašeno. Ova činjenica, naizgled kontradiktorna, u stvari se dobro slaže s osnovnom stilskom koncepcijom kojoj je strana treća dimenzija i prostorno razvijanje ukrasnih motiva. Stoga se sad i favorizuje samo slikana dekoracija izvedena pastoznom bojom ili inkrustacijom, dok su druge ornamentalne tehnike uglavnom zanemarene. Više se ne primenjuju neprekinuti ukrasni motivi (tekuća spirala, meandar), već su svi ornamenti ili prostorno ograničeni (metopski stil) ili vezani za pojedine delove vaze.
Stanovnici Vinče nisu bili spremni da prihvate progresivnu ekonomsko-društvenu strukturu i nove bogove već dostignute u kulturama susednih područja. U takvoj životnoj situaciji bilo je potrebno stare bogove Vinče što više uzdići i suprotstaviti ih stranačkim božanstvima. Otuda se sad u Vinči formira jedna nova religioznost dokumentovana prvenstveno poznatom ikonografskom shemom majke s detetom u naručju, opšte hraniteljice i velike gospodarice.
Dragoslav Srejović
Ovaj strog tektonski stil na keramici, kao i ornamentalno-apstraktne forme plastike, izraz je ozbiljnije krize izazvane uvođenjem metala u još izrazito agrikulturnu sredinu. Sa razvojem metalurgije bakra formiraju se postepeno i novi ekonomsko-društveni odnosi koji se suprotstavljaju tradicionalnom načinu života.
Stanovnici Vinče nisu bili spremni da prihvate progresivnu ekonomsko-društvenu strukturu i nove bogove već dostignute u kulturama susednih područja. U takvoj životnoj situaciji bilo je potrebno stare bogove Vinče što više uzdići i suprotstaviti ih stranačkim božanstvima. Otuda se sad u Vinči formira jedna nova religioznost dokumentovana prvenstveno poznatom ikonografskom shemom majke s detetom u naručju, opšte hraniteljice i velike gospodarice.
Ovi numeni, bez prave moći i lica, sagoreli su zajedno s kolibama njihovih tvoraca pri naletu invazionih kultura bakarnog doba. U Vinčinom kulturnom sloju, na oko 2 m ispod površine, danas se još dobro vide zgarišta poslednjeg naselja. Ovaj horizont označava poslednje veliko poglavlje istorije Vinče – istorije duge oko petnaest vekova, ispunjene značajnim kulturnim ostvarenjima i uzbudljivim događajima.
U Vinči je život nastavljen i kasnije, sve do dolaska Rimljana u naše krajeve, ali ne više sa istim intenzitetom niti na istom prostoru.
Danas je iz Vinče poznat niz nalaza iz bakarnog, bronzanog i gvozdenog doba. To su, međutim, samo tragovi, često veoma značajni za razumevanje izvesnih pojava u praistorijskoj kulturi srednjeg Podunavlja, ali su oni za istoriju Vinče od drugorazrednog značaja.
Čini se da je Vinčino tlo očuvalo svoju privlačnu snagu i u civilizaciji našeg veka. Odmah uz praistorijsko naselje danas se diže impozantna građevina Instituta za nuklearne nauke.
Izvor: Članak "Vinča i njena kultura" iz knjige Iskustva prošlosti; Dragoslav Srejović, ARS LIBRI Beograd (Projekat Rastko)
