Umjetnost i motiv palog anđela

 Foto: Fallen Angel, Alexandre Cabanel, 1847., detalj

Demon, odnosno pali anđeo predstavlja bestjelesno biće koje se pobunilo protiv boga. Ove životinje žive u našem vlastitom životu, koji je pun strasti, jer oni su prisutni većinom u strastima, a njihovo prebivalište je materija, a takav im je i položaj i stupanj. Iz tog razloga i oni su podložni strastima i čvrsto su uz njih vezani. 

Ovako je u 11. stoljeću opisao demone bizantski teolog i političar, Mihael Psellus. Demon je uglavnom predstavljen u negativnom kontekstu, česti su primjeri mučenja i iskušenja svetaca od strane demona.

Zli dusi, pali anđeli, sluge SOTONINE. Evanđelja drže da bolest i ludilo uzrokuje opsjednutost demonima, te se odatle na slikama egzorcizma prikazuju kao tipične crne figurice što izlaze iz usta oboljele osobe. Oni su glasnici Sotonini, kao što su anđeli glasnici Božji; zato se mogu vidjeti kako odnose grešnikovu dušu u pakao na isti način kako anđeli odnose pravednikovu u raj. Ili se s anđelima otimaju za ljudsku dušu (ARS MORIENDI). (Hall 1998: 55)

Ovakvo promišljanje o demonu uglavnom je prisutno i u umjetnosti, naročito u umjetnosti srednjega vijeka, kada se smatralo da demon može imati dvije uloge: ulogu zavodnika i ulogu progonitelja. Nasuprot bogu stoji , jedna moćna ličnost i osporava mu vlast na nebu i na zemlji: đavo. U ranom srednjem veku satana nema prvorazrednu ulogu, nema ni uobličenu ličnost. Pojavljuje se sa našim srednjim vekom, afirmiše se u XI veku. On je tvorevina feudalnog društva. Sa svojim slugama, pobunjenim anđelima, đavo je pravi tip nevernog vazala, izdajnika. Đavo i dobri bog, eto para koji gospodari životom srednjovekovnog hrišćanskog sveta i čija borba objašnjava sve pojedinosti istorijskih događaja u očima ljudi srednjeg veka. ( Le Goff  1974: 197-198 )

Dovoljno je samo prisjetiti se predstava demona u sklopu dekoracije na srednjevjekovnim crkvama. Jedan od veoma upečatljivih primjera jeste prikaz đavola u trenutku kada proždire ljude na kapitelu romaničke crkve St-Pierre de Chauvigny ( XII vijek ). Čudovišni đavo koji kandžama stiska i sprema se da proguta svoj ljudski plen blizak je proždrljivim bogovima-vukovima iz seljačkog folklora. ( Le Goff 1974: 220 )

Sve navedeno govori u prilog tome koliki uticaj imaju svete knjige i njihovo definisanje određenih pojava i bića na stvaralaštvo i kreativnost umjetnika.

Pojavom renesanse dolazi do izvjesnih promjena: prije svega, u središte se postavlja čovjek, a ne bog. Veoma značajno je vraćanje estetskim i umjetničkim vrijednostima antčkog perioda. Također je zanimljivo preplitanje paganskih i biblijskih motiva. U periodu renesanse, u pedstavljanju demona se preuzima motiv antičkog satira. Prosječan čovjek uglavnom ima negativnu predodžu o demonu i negativne konotacije,što je i očekivano s obzirom na to kako je demon predstavljen u svetim spisima. Demonova pobuna jeste predmet promišljanja, ali rijetko se razmišlja o razlogu te pobune.

Zbog navedene negativne predodžbe (koju je vijekovima podržavala oficijelna ideologija) ,recipijent nije bio u mogućnosti osloboditi se unaprijed stečenog znanja na osnovu svetih spisa i razmišljati o demonu slobodno i, na neki način, kreativno. Dovoljno je samo prisjetiti se Danteovog Pakla, Miltonovog  Izgubljenog raja, kao i mnogih likovnih djela u kojima je demon predstavljen kao zlo duhovno biće čiji je cilj da čovjeka odgovara od vjere i navodi na zlo.

Fascinacija Demonom kao motivom prisutna je i u savremenoj umjetnosti, ali su tradicionalna razmišljanja i načini predstavljanja još uvijek snažni i prisutni, što se može primijetiti i u Boudelairevoj pjesmi Uništenje. Vidljiv je uticaj tradicionalnog poimanja i predstavljanja Demona kao negativnog bića i sile, s tom razlikom što se takva negativna sila ne nalazi više izvan, već unutar čovjeka, što može upućivati i na romantičarski uticaj.

Progoni me Demon kroz moja bespuća,
 Lebdi oko mene kao vazduh, svuda;
Prodire u srce i razara pluća,
Ispunjava mi dušu čežnjom večnog bluda.
Znajuć da Umetnost ljubav mi je prava,
Uzme katkad oblik divnog ženskog bića,
I pod izgovorom, lažnim, privikava
Moje vrele usne na beščasna pića.

Demon u Ljermontovljevim i Vrubeljevim djelima zadržava svoje primarne karakteristike, kao što je pobuna protiv Boga, ali se fokus premješta na razloge pobune i posljedice takvoga čina. Lišen svoje klasične pojave u fizičkom smislu, Demon je u djelima navedenih autora humaniziran, i bliži je grčkim bogovima nego demonu u  izvornom hrišćanskom shvatanju. Demistificiranje Demona i veliko odstupanje od njegove ustaljene slike pruža mogućnost čitatelju/posmatraču da se poistovijeti sa njim i pokuša razumjeti njegovu pobunu. Pored toga što Demon na taj način postaje blizak čovjeku, isto tako su i njegovi postupci lakše shvatljivi.

Autorica: Dženana Šaldić, Dunjalučar