Četvrta dimenzija kao umetnost
Tapiserija iz Bajea
Period od 1890. do 1910. može se smatrati zlatnim godinama četvrte dimenzije.
U to vreme su Gausove i Rimanove ideje prodrle u književne krugove, avangardu i u svest šire javnosti, i uticale na kretanja u umetnosti, književnosti i filozofiji. Nova grana filozofije zvana teozofija bila je pod dubokim uticajem viših dimenzija. S jedne strane, ozbiljni naučnici nisu blagonaklono gledali na ovakav tok dešavanja, jer su se strogi Rimanovi rezultati sad povlačili po tabloidima. S druge strane, popularizacija četvrte dimenzije imala je pozitivan aspekt. Ne samo da su pomaci na polju matematike postali dostupni javnosti, već je četvrta dimenzija služila kao metafora koja je mogla da obogati i poveže kulturne tokove.
Linda Dalrimpl Henderson, istoričar umetnosti, u knjizi Četvrta dimenzija i neeuklidska geometrija u modernoj umetnosti piše podrobno o tome i ističe da je četvrta dimenzija presudno uticala na razvoj kubizma i ekspresionizma. Navodi da se „među kubistima razvila prva i najusaglašenija teorija umetnosti zasnovana na novim geometrijama“. Za avangardu, četvrta dimenzija je bila simbol pobune protiv neumerenosti kapitalizma. Mislili su da kapitalistički opsesivni pozitivizam i vulgarni materijalizam guše kreativno izražavanje. Na primer, kubisti su se bunili protiv nepodnošljive arogancije vatrenih pobornika nauke za koje su smatrali da dehumanizuju stvaralački proces. Avangarda je četvrtu dimenziju prihvatila kao svoj zamajac. S jedne strane, četvrta dimenzija je do krajnosti pomerila granice moderne nauke. Bila je više naučna od samih naučnika. S druge strane, bila je misteriozna. I razmetanjem četvrtom dimenzijom trljali su nos krutim, nabeđenim pozitivistima. To je poprimalo oblik umetničkog revolta protiv zakona perspektive. A srednjem veku, namerno neprikazivanje perspektive bilo je obeležje religijskog slikarstva. Kmetovi, seljaci i kraljevi predstavljani su kao da su ravni, otprilike kako deca crtaju ljude. Takvo slikarstvo je umnogome bilo odraz stava crkve da je bog svemoguć i da zato može jednako da vidi sve delove našeg tela. Slikarstvo je moralo da odslikava takvo stanovište te je svet slikan dvodimenzionalno. Tako su na čuvenoj tapiseriji iz Bajea prikazani sujeverni vojnici engleskog kralja Harolda II kako uplašeno i u čudu pokazuju na preteću kometu koja je proletela nebom aprila 1066, ubeđeni da je reč o predznaku bliske smrti. (Šest vekova kasnije, tu kometu nazvaće Halejevom). Harold je izgubio presudnu bitku kod Hejstingsa. Pobedio je Viljem Osvajač, čijim je krunisanjem za kralja Engleske započeto novo poglavlje u engleskoj istoriji. Na tapiseriji iz Bajea, kao i na drugim srednjovekovnim delima, ruke i lica Haroldovih vojnika su spljošteni, kao da je preko njihovih tela postavljena staklena ploča, sabijajući ih na tapiseriju. Renesansna umetnost je bila pobuna protiv te bogocentrične perspektive, pa je počelo da cveta slikarstvo okrenuto ka čoveku, sa širokim pejzažima i realističnim, trodimenzionalnim ljudima naslikanim iz tačke gledišta ljudskog oka. U moćnim studijama perspektive Leonarda da Vinčija vidimo da se linije njegovih crteža gube u jednoj tački na horizontu. Renesansno slikarstvo je odražavalo način na koji oko vidi svet, dakle iz jedne, posmatračeve tačke gledišta.
Marsel Dišan. Akt silazi niz stepenice
Na Mikelanđelovim freskama ili u Da Vinčijevim beležnicama vidimo smele, upadljive figure koje iskaču iz druge dimenzije. Drugim rečima, renesansno slikarstvo je otkrilo treću dimenziju. S početkom doba mašina i kapitalizma, umetnički svet se pobunio protiv hladnog materijalizma koji je vladao industrijskim društvom. Pozitivizam je za kubiste bio poput ludačke košulje koja ograničava na ono što se moglo izmeriti u laboratoriji, suzbijajući plodove naše imaginacije. Pitali su: zašto umetnost mora biti klinički „realistična“? Ovaj kubistički „revolt protiv perspektive“ uhvatio se četvrte dimenzije jer je dodirivala treću dimenziju iz svih mogućih perspektiva. Jednostavno rečeno, kubistička umetnost prigrlila je četvrtu dimenziju. Pikasove slike su izvrstan primer jasnog odbacivanja perspektive, s licima žena prikazanim iz više uglova istovremeno. Umesto jednog posmatračkog ugla, Pikasove slike prikazuju više perspektiva, kao da ih je slikao neko iz četvrte dimenzije ko je u stanju da istovremeno posmatra iz svih perspektiva. Apstraktni slikari pokušali su ne samo da predstave ljudska lica kao da ih slika osoba iz četvrte dimenzije, već i da tretiraju vreme kao četvrtu dimenziju. Na slici Marsela Dišana Akt silazi niz stepenice vidimo nejasnu predstavu žene dok silazi niz stepenice u nizu kadrova. Tako bi osoba iz četvorodimenzionalnog sveta videla ljude, posmatrajući sve vremenske kadrove odjednom, kad bi vreme bilo četvrta dimenzija. Godine 1937. kritičar umetnosti Majer Šapiro je sveo uticaj tih novih geometrija na svet slikarstva: „Kao što je otkriće neeuklidske geometrije bilo moćan podsticaj za formiranje stanovišta da je matematika nezavisna od života, tako je apstraktno slikarstvo saseklo u korenu klasične ideje umetničkog podražavanja“. Citirajmo ponovo istoričara umetnosti Lindu Dalrimpl Henderson: „Četvrta dimenzija i neeuklidska geometrija spadaju među najvažnije oblasti koje objedinjuju modernu umetnost i teoriju“.
Goran Vukajlović, Tragom zvezda
