Filosofske ideje u ruskoj književnosti - Dostojevski i Tolstoj

U istoriji svetske  književnosti  uvek su postojale duboke veze između filosofske misli i umetničkog stvaralaštva. 

Drevni spomenici filosofskih misli često imaju književno-umetničku formu, u tom smislu i poetsku. I veoma udaljene filosofske ideje ne prestaju da igraju suštinsku ulogu u različitim nacionalnim književnim tradicijama. Tako na primer, teško je vrednovati filosofsko značenje nemačke književnosti (Šiler, Gete, romantičari) i njenu povezanost sa nemačkom klasičnom filosofijom.

Metafizičke teme u ruskoj književnosti

Ima osnove da se govori i o filosofičnosti ruske književnosti. Metafizičke teme su prisutne u ruskoj poeziji XIX veka (pre svega kod Tjutčeva) pa sve do stvaralaštva najznačajnijih ruskih pesnika na početku XX veka (Vjačeslav Ivanov, Aleskandr Beli). Ruska književnost je uvek čuvala organsku vezu sa tradicijom filosofske misli: ruski romantizam, religiozno-filosofska traganja poznog Gogolja, stvaralaštvo Dostojevskog i Tolstoja. Upravo delo ova dva velika ruska pisca dobilo je najdublji odjek u ruskoj filosofiji, pre svega u ruskoj religioznoj metafizici na razmeđi XIX i XX veka.

Filosofsko značenje umetničkog stvaralaštva Dostojevskog

Filozofsko značenje umetničkog stvaralaštva Fjodora Mihajloviča Dostojevskog (1821-1881.) priznavali su mnogi  ruski i evropski mislioci. Već je mlađi njegov savremenik i piščev prijatelj Vladimir Solovjev prepoznao u Dostojevskom proroka, preteču nove religiozne umetnosti“ u čijim delima je progovorilo samo proviđenje. U celom XX stoleću problem metafizičkog sadržaja proze Dostojevskog predstavljala je osobenu i veoma važnu temu ruske filosofske misli. Dostojevskom kao genijalnom piscu metafizičaru, opsežne radove su posvetili Vjačeslav Ivanov, Vasilij Rozanov, Dimitij Mereškovski, Nikolaj Berđajev, Nikolaj Loskin, Lav Šestov i drugi. Međutim, odgovarajuća tradicija čitanja  Dotojevskog kao „filosofa“ na osnovu koje bi se pojavila filosofska učenja, sistem i tome slično nije se ustalila, jer kako je pisao protojerej Georgij Florovski „Dostojevski u istoriju ruske filosofije ne ulazi zato što je osnovao svoj filosofski sistem, nego zato što je široko razvio i produbio samo metafizičko iskustvo“.

Dostojevski više pokazuje, nego što dokazuje

I Dostojevski je zaista više pokazivao nego što je dokazivao… Sa ogromnom duhovnom snagom i ubedljivošću pokazao je svu dubinu religiozne teme i problematike u celom ljudskom životu. Metafizičke ideje i problemi (‘prokleta pitanja’) napunila su život junaka Dostojevskog postavši nezamenljivi elementi sižejnog tkanja njegovih dela (‘avantura ideja ‘) složene u ‘”polifoniskom dijalogu”( Mihail Bahtin) pozicije i pogleda na svet. Ta dijalektika ideja (‘simfonijska dijalektika’) manje od svega je imala  apstraktni  karakter. Ona nje u umetničko –simbolističkoj formi održavala duboko lično, duhovno, moglo bi se kazati egzistencijalno iskustvo autora, za koga je traženje istinitih odgovora na ‘poslednja’, metafizička pitanja bio smisao života i stvaralaštva. Upravo je to i imao u vidu Lav Šestov kada je ustvrdio da je “ Dostojevski ne s manjom snagom i strašću od Lutera i Kirkegora izrazio osnovne ideje egzistencijalstičke filosofije.“

Na robiji preživeo duboku evoluciju pogleda na svet

Pretrpevši u mladosti uticaj  socijalističkih ideja, prošavši kroz progonstvo i preživljavajući duboku evoluciju pogleda na svet, Dostojevski kao umetnik i mislilac u svojim romanima i publicističkim radovima će sledite one ideje u kojima je video suštinu filosofije hrišćanstva, hrišćansku metafiziku. Njegov hrišćanski svetonazor daleko od toga da se manifestovao jednoznačno: Lepontjev je bio prema njemu vrlo kritičan, dok su u knjizi o Dostojevskom od Nikolaja Loskog date pozitvne karakterstike  hrišćanske metafizike velikog ruskog pisca i mislioca. Ali jedno je nesporno: slikajući u svojim delima uspone i padove čovekove, ‘podzemlje’ njegove duše, bezgraničnost čovekove slobode i njene sablazni; postavljajući apsolutno značenje moralnih ideala u ontološku realnost lepote u svetu i čoveku; razobličujući prostotu i vulgarnost u njenim evropskim i ruskim varijantama; suprotstavljajući materijalizmu savremene civilizacije i raznovrsnim utopističkim projektima sopstvenu veru na putu Crkve, ‘put sveopšteg jedinstva u ime Hristovo’, Dostojevski  je tragao za odgovorima na ‘večita pitanja’, izrazivši sa ogromnom  umetničkom i filosofskom  snagom  svojstvene hrišćanskoj misli antinomizme  i njenu nesvodljivost na bilo koje racionalne sheme.

Filosofsko – religiozna traganja Lava Tolstoja

Religiozno – filosofsko traganja drugog velikog ruskog  pisca, Lava Nikolajeviča Tolastoja (1828-1910) odlikovala su se doslednim stremljenjima  ka određenosti i jasnosti (u postojećem svetu- na nivou zdravog razuma) pri objašnjavanju fundamentalnih filosofskih i religioznih problema koje odgovaraju svojeobraznim ispovedno-propovednim stilovima izražavanja sopstvenog „simbola vere„. Fakat ogromnog uticaja književnog stvaralaštva Tolstoja na rusku i svetsku kulturu je neosporan. Ideje pisca su nailazile i nailaze na nejednoznačne ocene. One su bile prihvaćene u Rusiji na filosofskom planu na primer od starne Nikolaja Strahova, u religioznom –'tolstojstvom’, kao religiozni pokret, a u svetu je Tolstojevo učenje naišlo na širok i dubok odjek kod najznačajnijih delatnika nacionalno-oslobodilačkog pokreta u Indiji. Istovremeno je u ruskoj intelektualnoj tradiciji dosta široko raspostranjen kritički odnos prema Tolstoju. O tome da je Tolstoj bio genijalni pisac, ali ‘slab’ mislilac, pisali su u različito vreme Vladinir Solovjev, Nikolaj Konstatinovič Mihajlovski, protojerej Georgij Florovski, Georgij Plehanov, Aleksandr Iljin i mnogi drugi. Međutim, ma koliko bili ozbiljni argumenti kritičara Tolstojevog učenja, ono bezuslovno zauzima unikatno mesto u istoriji ruske misli održavajući duhovni put pisca, njegovo lično filosofsko iskustvo odgovora na ‘poslednja’, metafizička pitanja.

Uticaji Rusoa  i Šopenhauerove “volje i pedstave”

Duboke uticaje na mladog Tolstija čiji su tragovi ostali do njegovih poslednjih godina života, izvršio je Žan Žak Ruso. Kritički odnos pisca prema civilizaciji, učenje o ‘prirodnosti’ koje je uticalo na poznog Tolstoja da direktno odbaci značenje kulturnog stvaralaštva pa i svog sopstvenog, umnogome se može pripisati idejama francuskog prosvetiteljstva. U kasnije uticaje na grofa Tolstoja može se ubrojati filosofija Artura Šopenhauera ’najgenijalnijeg među ljudima’ po mišljenju proroka iz Jasne Poljane, a osobito istočni, budistički motivi u učenju nemačkog filosofa i estetičara koji se odnose na pojmove “sveta kao volje i predstave “ u njegovoj filosofiji. Istina, 1880. odnos Tolstoja prema idejama ovog nemačkog mislioca dostigao je kritičku tačku, što je usledilo nakon visoke ocene autora Rata i mira „o Kritici čistog uma“ Imanuela Kanta  kojeg je inače, on ocenio kao ‘“velikog religioznog učitelja“. Međutim, ne treba smetnuti s uma (čistog , ili ne baš sasvim) da kantovski transcedetalizam, etika duga i posebno  shvatanje istorije, ne igraju iole značajnu ulogu u religiozno-filosofskim propovedima poznog Tolstoja sa njegovim specifičnim antistorizmom, neprihvatanjem  državnih, društvenih i kulturnih formi života kao isključivo ‘spoljnjih’ koji oličavaju lažni istorijski izbor čovečanstva, a koji odvraćaju od rešavanja glavnog i jedinstvenog zadatka – moralnog samousavršavanja. Stoga je Vasilij Zenjkovski u pravu kad govori o Tolstojevom ‘panmoralizmu‘.

Hrišćanski moral u temelju sopstvenog  religioznog učenja

Tolstojeva etičkadoktrina se umnogome odlikovala sinkretičkim karakterom. On je crpeo nadahnuća iz različitih izvora – Rusoa, Šopenhauera, Kanta, budizma, konfučijanastva. Ali za temelj sopstvenog religiozno-moralnog učenja, taj od ortodoksalnosti toliko udaljeni mislilac, uzimao je  hrišćanski moral. Osnovni  smisao Tolstojeve religiozne filosofije  sastoji se u svojevrsnoj etizaciji hrišćanstva, svođenje te religije na zbir određenih etičkih principa, koji je čine racionalno i lako dostupnu ne samo filosofskom umu, nego i običnom pogledu na svet zasnovanom na zdravom razumu. A tom idejom i sadržajem, ispunjeni su svi religiozno-filosofski radovi poznog Tolstoja – Ispovesti, Carstvo božje unutra nas, O životu, i drugi. Izabravši taj put, pisac i mislilaca iz Jasne Poljane ga je prošao do kraja. Njegov sukob s Crkvom bio je neizbežan i nije bio samo ’spoljnog’ karaktera nego je sadržavao kritiku na osnovu hrišćanske dogmatike, mističnog bogoslovlja, negiranje ‘božanstvenosti’ Hrista  i slično. Najbolje i najozbiljnije fundirane filosfske kritike Tolstojeve  religiozne etike u svoje vreme su sačinili Vladimir Solovjev (Tri razgovora)  i Aleksandar Iljin (O protivljenju zlu silom).

Piše: Branko Rakočević

knjizevnost.org