Neporeciva je činjenica da su jugoslovenski komunisti predstavljali jedinu snagu koja je porazila dva najveća zla dvadesetog veka: i Hitlera i Staljina, piše Dušan Bogdanović.
Pre tačno sto godina - tačnije, na kongresu održanom u Beogradu od 20. do 23. aprila 1919. godine – predstavnici socijaldemokratskih stranaka i organizacija iz Srbije (Srpska socijaldemokratska stranka), BiH (Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine), Hrvatske (Socijaldemokratska partija Dalmacije i deo članstva Socijaldemokratske stranke Hrvatske) i Slovenije su odlučili da osnuju Socijalističku radničku partiju Jugoslavije (komunista) /SRPJ(k)/, kasnije preimenovanu u Komunistička partija, odnosno Savez komunista Jugoslavije.
Tako je, svega nekoliko meseci od ustanovljenja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (decembra 1918.) jugoslovenska ideja dobila i stranačko-političku fizionomiju – doduše, obojenu u crveno.
Bio je to početak burne istorije organizacije koja je doživela – i, dakako, odlučujuće uticala na – olimpijske visine borbe za pravdu, slobodu, jednakost, medjunarodno razumevanje i saradnju, ali i katastrofalne strmoglave u kaljugu rata, bratoubilaštva, nepravde, neslobode i ideološke isključivosti.
Odmah nakon osnivanja, na opštinskim izborima marta i avgusta 1920. SRPJ(k) je osvojila vlast u Beogradu, Zagrebu, Skopju, Nišu, Osijeku itd., a na izborima za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine SHS dobila 59 od ukupno 419 mandata i postala treća stranka po jačini. Nakon zabrane njenog delovanja (1921.), Partiju su razdirale unutrašnje frakcijske borbe, režimska represija i spoljni pritisci dobro poznati svakome ko se bavi političkom istorijom.
Ti usponi i padovi pratili su KPJ tokom čitave njene istorije i, na kraju, doveli do neslavnog kraja natopljenog krvlju. Ratovi vodjeni na teritoriji bivše SFRJ devedesetih godina – pljačkaški i ekspanzionistički do srži - direktna su posledica nesposobnosti komunističkih vlastodržaca da se izdignu iznad uskih parohijalnih interesa i zemlju povedu u vekovima očekivano pridruživanje porodici slobodnih i demokratskih naroda i država.
Josip Broz Tito, 9.april 1949.
Osvojivši vlast u nečemu što mnogi nepristrasni posmatrač smatra autentičnim spojem oslobodilačke borbe i socijalističke revolucije, jugoslovenski komunisti su posle 1945. – a naročito nakon raskida sa Staljinom 1948. godine - otpočeli opsežan modernizacijski i emancipatorski poduhvat koji je od zaostale, ratovima razorene i iznemogle napravio relativno razvijenu zemlju koja je u medjunarodnim okvirima uživala svojoj veličini nesrazmeran ugled i poštovanje. Neporeciva je, naime, činjenica da su jugoslovenski komunisti predstavljali jedinu snagu koja je porazila dva najveća zla dvadesetog veka: i Hitlera i Staljina.
Koreni propasti jugoslovenske ideje su duboki. Za potrebe ovakvog teksta dovoljno je navesti nekoliko, po meni, najbitnijih:
• Društva na prostoru nekadašnje Jugoslavije do današnjeg dana nisu osetila blagodeti evropskog prosvetiteljstva i racionalizma, što je rezultiralo bolnim odsustvom demokratskih tradicija;
• nezrele elite – ili, bolje, „elite" – koje su manipulisale etničkim razlikama i potencijalnim sukobima umesto da se posvete izgradnji demokratskih institucija i poštovanju pravila svojstvenih uredjenim državama;
• dominacija kolektivističkog (država, nacija, Partija, radnička klasa) nad slobodom emancipovanog pojedinca;
• manje ili više svesna zamena teza, u kojoj su relativne slobode (putovanje, radničko samoupravljanje) smatrane demokratijom, u čemu su prednjačile intelektualne elite – što, uostalom, nije bilo teško u poredjenju sa drugim zemljama sa komunistima na vlasti;
• neefikasne i partijskom diktatu podredjene institucije koje bi dovele do funkcionalne demokratije, vladavine prava, slobodnih medija i nezavisnog sudstva. Takozvana „partijska država" (partitokratija) koju su „patentirali" jugoslovenski komunisti i danas je bolest od koje boluju bezmalo sve nekadašnje republike
Zbog svega toga nije bilo teško napraviti sistem u kojem je vlast centralizovana i, u ličnosti Tita, otelotvorena u jednom pojedincu. Uveren u sopstvenu nepogrešivost, Tito nije trpeo prigovore – pogotovo ne kritiku – i okružio se intelektualno, politički i moralno inferiornim poslušnicima koji su čekali njegov odlazak da bi od sebe načinili šerife u svojim etnički omedjenim feudima.
Kritika i otpora je bilo i za Titovog vakta. Podsetimo se Milovana Djilasa i njegovog pokušaja da „Novom klasom" i disidentskim delovanjem ukaže da u jugoslovenskom socijalizmu ne postoje samo „objektivne okolnosti" nego i „subjektivne slabosti". Djilasov slučaj je samo jedan primer korišćenja aparata represije kako bi se onemogućio svako ko bi ukazao na demokratsku insuficijenciju i za nju optužio vladajući režim.
Otpora je bilo i na drugoj strani: sukob sa Staljinom je doveo i do nevidjenog talasa represije nad neistomišljenicima. Donekle razumljiva i opravdana odbrana države od pretećeg sovjetskog napada pretvorila se u monstruozan zločinački sistem koncentracionih logora kao što je bio notorni Goli otok.
Ovde treba pomenuti i progon kritičkih intelektualaca okupljenih oko časopisa „Praxis", koji su direktnim nalogom partijske vrhuške 1975. otpušteni sa Univerziteta u Beogradu. Neki od njih – treba i to reći – kasnije su postali fanatični sledbenici zločinačke klike Slobodana Miloševića i ideolozi histerične velikosrpske politike.
Burna istorija KPJ/SKJ je možda najbolja potvrda teze da se u slučaju Jugoslavije kao zajednice srodnih naroda i slične prošlosti radilo o epohalnom „projektu" koji je – naročito u poslednjim godinama njenog postojanja „poveren" pohlepnim, nezrelim, nesposobnim i vlastoljubivim „elitama" – ili, tačnije, uzurpiran od njih, u nedostatku demokratskih mehanizama. Sve to je vodilo direktno u krvavi pir devedesetih godina prošlog veka, čiji su inspiratori, kreatori i kolovodje u mnogima od novonastalih državica i danas na vrhu piramide odlučivanja.
