Konačno oslobođenje grada izvele su jedinice Desete krajiške udarne divizije, 22. aprila 1945. godine.
Banjaluka je u toku Narodnooslobodilačkog rata, od 1941. do 1945. godine, kao administrativni, ekonomski i politički centar sjeverozapadne Bosne, imala veliki vojno-politički značaj, za Njemce i ustaše. Poslije okupacije i uspostavljanja ustaške Nezavisne Države Hrvatske, aprila 1941. godine ušla je u njen sastav i postala središte „Župe Sana i Luka“.
Juna 1941. godine u blizini Banjaluke je održano savjetovanje OK KPJ za Bosansku krajinu, na kojem je razrađen plan ustanka u ovom dijelu Bosne i Hercegovine.
Prvih mjeseci ustanka Banjaluka je bila centar iz kog se rukovodilo ustankom u Bosanskoj krajini. U toku rata, grad se dva puta nalazio u centru teških borbi između partizana i okupatora - prvi put, krajem decembra 1943. i početkom januara 1944. (Prva banjalučka operacija) i drugi put, od 18. do 28. septembra 1944. (Druga banjalučka operacija).
Grad su konačno oslobodile jedinice Desete krajiške divizije 22. aprila 1945. godine.
Okupacija i stvaranje NDH
U toku Aprilskog rata 1941. godine Banjaluka je bila bombardovana od starne njemačke avijacije 9. aprila, a ubrzo potom i okupirana. Odmah po okupaciji grad je, kao i čitava Bosna i Hercegovina, ušao u sastav tada novostvorene ustaške Nezavisne Države Hrvatske i postao centar „Župe Sana i Luka“. Kao administrativni, ekonomski i politički centar sjeverozapadne Bosne, koji leži na važnoj raskrsnici puteva, Banjaluka je imala veliki vojno-politički značaj za Nijemce i ustaše. Prema prvobitnim ustaškim planovima, Banjaluka je trebalo da postane novi glavni grad Nezavisne Države Hrvatske.
Bila je utvrđena po sistemu spoljašnje i unutrašnje odbrane, sa minskim i žičanim preprekama. Naročito je organizovana unutrašnja odbrana grada u kome su mnoge čvrste zgrade, krajem 1943. godine, bile pretvorene u snažne tačke otpora. Čvor okupatorske odbrane Banjaluke predstvaljale su citadela i Tvrđava Kastel. Kao središte „Župe Sana i Luka“, Banjaluka je bila jedan od najjačih okupatorskih garnizona u Bosanskoj krajini i polazna baza za operacije protiv jedinica Narodnooslobodilačke vojske i Partizanskih odreda Jugoslavije (NOV i POJ) u Bosanskoj krajini i srednjoj Bosni. Istovremeno na njemački banjalučki garnizon oslanjala su se sva okolna ustaško-domobranska uporišta, kao i četnici.
Pripreme za ustanak
U toku priprema za oružani ustanak, april-maj-jun 1941. godine, Banjaluka je imala jaku partijsku organizaciju, tada ilegalne, Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). U gradu se tada nalazio i Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu. U blizini grada, na Šehitlucima (danas Banj brdo), održano je 8. juna Oblasno savjetovanje OK KPJ za Bosansku krajinu, na kome su, prema zaključcima Majskog savjetovanja CK KPJ, određeni članovi Oblasnog vojnog rukovodstva i razmotrene mjere za pripreme ustanka.
U julu 1941. godine je održan i sastanak Obalsnog vojnog rukovodstva u vezi sa direktivom Centralnog komiteta KP Jugoslavije o otpočinjanju ustanka, od 4. jula i zaključcima Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu o otpočinjanju oružanih akcija. U toku priprema članovi Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu napustili su grad, a na terenu se istovremeno našao i veći broj banjalučkih komunista, skojevaca i simpatizera, pa je 31. avgusta formiran prvi partizanski odred. Sredinom avgusta 1941. godine formiran je i Oblasni vojni štab za Bosansku krajinu.
Partizansko spomen groblje u Banjaluci
Zločini okupatora
Odmah po okupaciji Banjaluke i njenom uključivanju u Nezavisnu Državu Hrvatsku, 1941. godine, usljedilo je organizovani i planski progon Srba, Jevreja, Roma i antifašista u Banjaluci. Brojna banjalučka jevrejska zajednica (uglavnom Sefarda) je po osnovu fašističkih rasnih zakona potpuno nestala. Mnogi Srbi i Jevreji upućivani su u koncentracioni logor Jasenovac.
Jedan od najvećih fašističkih zločina u toku rata na području Banjaluke odigrao se 7. februara 1942. godine u naseljima Drakulić, Šargovac, Motike i u rudniku Rakovac. Tada su pripadnici „Poglavnikovog tjelesnog sdruga“ (Garda Ante Pavelića) i Osme ustaške bojne, ubili oko 2.300 Srba, većinom staraca, žena i dece, jer su vojno sposobni muškarci uglavnom bili u zarobljeništvu. Počinioce ovog pokolja predvodio je nadporučnik Josip Mislov u pratnji fratra Miroslava Filipovića, a sve je isplanirao raniji ustaški "stožernik" dr. Viktor Gutić.
Pokret otpora
U prvim mjesecima okupacije Banjaluka je bila centar odakle se rukovodilo pripremama ustanka i oružanom borbom u Bosanskoj krajini. Organizacija Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) imala je jak uticaj u gradu za sve vrijeme rata. Jedna od vrlo uspješnih akcija je i organizovanje bjekstva avijatičara Franje Kluza i Rudija Čajaveca sa dva aviona sa banjalučkog aerodroma, 23. maja 1942. godine, na oslobođenu teritoriju kod Prijedora. U maju 1943. godine formiran je Banjalučki partizanski odred, koji je djelovao oko Banjaluke, između rijeka Vrbasa i Vrbanje. Ovaj odred je borcima popunjavao srednjobosanske partizanske jedinice.
U novembru 1943. godine u selu Vrbanjcima formiran je Okružni Narodnooslobodilački odbor za Banjaluku. U širem području grada dejstvovale su mnoge partizanske jedinice - Četvrta krajiška, Deseta krajiška udarna, Jedanaesta krajiška udarna, 39. krajiška i 53. srednjobosanska divizija. Krajem 1943. i početkom 1944. godine Banjaluka je bila poprište velikog sukoba jedinica NOVJ i okupatora, poznatog pod nazivom Prva banjalučka operacija. Septembra 1944. godine, odigrala se i Druga banjalučka operacija.
Konačno oslobođenje grada izvele su jedinice Desete krajiške udarne divizije, 22. aprila 1945. godine, pošto su se njemačke i ustaško-domobranske snage uglavnom povukle u pravcu Bosanske Gradiške.
Istaknute ličnosti NOP-a i narodni heroji Banjaluke
Rada Vranješević
Radovan Vulin
Nevenka Dadasović
Ante Jakić
Bosa i Mara Kapor
Osman Karabegović
Boško Karalić
Drago Lang
Rade Ličina
Vahida Maglajlić
Munib Maglajlić
Šefket Maglajlić
Boško Mažar
Drago Mažar
Ivica Mažar
Josip Mažar Šoša
Marija Mažar
Nada Mažar
Veselin Masleša
Nikica Pavlić
Stjepan Pavlić
Branko Popović
Karlo Rojc
Mustafa Sabitović Ćapo
Milorad Umjenović
Kasim Hadžić
Izvori - razni
