Klimatske promene i urbanizam: Kako da planiramo naselja u vrelijoj budućnosti?
Kako bi učinili gradove prijatnijim za život, potrebno je istraživačko znanje primeniti u planiranju novih, klimatski svesnih i odgovornih naselja ili adaptaciji već postojećih naselja.
Piše: Dr Dragan Milošević
Istraživački podaci ukazuju da se procesi urbanizacije i klimatskih promena intenziviraju i ubrzavaju te da će njihove negativne posledice biti najjače u gradovima u kojima već sada živi preko 50% svetskog stanovništva. Do polovine 21. veka će oko 2/3 svetskog stanovništva biti urbano i živeće pod još jačim negativnim uticajem porasta temperature vazduha i češćom pojavom toplotnih talasa što je posledica urbanizacije i klimatskih promena, piše Klima 101.
Već do sada smo imali situacije da toplotni talasi kao ekstremne vremenske nepogode sa ekstremnim temperaturama vazduha ubiju preko 15.000 ljudi u Francuskoj u 2003. godini, dok su istraživački podaci za Novi Sad takođe ukazali da je prosečan broj umrlih bio veći tokom toplotnih talasa u odnosu na dane sa nižim temperaturama vazduha. Globalno otopljavanje koje deluje zajedno sa lokalnim zagrevanjem gradova pojačava pritisak na zdravlje i kvalitet života i rada ljudi u njima.
Zato se ovi faktori moraju uzeti u obzir pri planiranju kako će naši gradovi izgledati u budućnosti.
Urbano planiranje koje uzima klimatske promene u obzir
Kako bi učinili gradove prijatnijim za život, potrebno je istraživačko znanje primeniti u planiranju novih, klimatski svesnih i odgovornih naselja ili adaptaciji već postojećih naselja (što je češći slučaj). Ovo je jedan od osnovnih načina da se odgovori na posledice klimatskih promena u gradovima.
Klimatski uslovi u urbanim sredinama se odlikuju velikom raznolikošću mikroklimatskih uslova kao što su različite vrednosti temperature i vlažnosti vazduha, brzine vetra, Sunčeve radijacije, itd. Ovim klimatskim elementima se može upravljati kroz klimatski svesno i odgovorno urbano planiranje i dizajn. Ovaj vid urbanog planiranja i dizajna uzima u obzir klimatske uslove na mikro i lokalnom nivou i pokušava da ih unapredi u cilju stvaranja klimatski prijatnijih urbanih sredina za život, rad i zabavu lokalnog stanovništva.
Jedan od glavnih pokazatelja urbane klime je tzv. "urbano ostrvo toplote" (UOT) koje ukazuje na postojanje više temperature vazduha u gradu u odnosu na njegovu prirodnu (seosku) okolinu. UOT je odličan indikator gde i kada se u gradu javljaju klimatski neprijatni uslovi za lokalno stanovništvo i gde treba da se primene principi klimatski svesnog urbanog planiranja i dizajna.
Odličan primer klimatski svesnog i odgovornog urbanog planiranja i dizajna su gradski parkovi. Parkovi predstavljaju svesne pokušaje da se stvore prijatniji gradski prostori za čoveka pomoću elemenata za dizajn kao što su drveće i voda. Oni sadrže niz elemenata i funkcija koje im omogućavaju da stvore mikroklimu koja se razlikuje od one koju je stvorila okolna gradska četvrt. Parkovi su gradske oaze sa nižim temperaturama vazduha i prijatnijim mikroklimatskim uslovima za urbane stanovnike.
Cilj klimatski svesnog urbanog planiranja i dizajna je upravo stvaranje klimatski prijatnih gradskih sredina na lokalnom (npr. park) i mikro nivou (npr. zeleni zid na zgradi).
Dve različite priče iz Novog Sada
Samim tim, mogli bismo početi ovu priču pitajući se šta čini dobro isplaniran i dizajniran grad sa aspekta klimatskih uslova? Dobro isplaniran i dizajniran grad efikasno koristi resurse (zemljište, energiju, vodu, itd.), poboljšava mikroklimatske uslove (ili ih bar ne pogoršava) i štiti ljude i infrastrukturu od trenutnih i budućih ekstremnih klimatskih nepogoda. Nažalost, većina savremenih gradova i njihov dizajn nisu klimatski svesni i odgovorni što znači da nisu spremni da adekvatno odgovore na klimatske promene, kao što su porast temperature vazduha i sve učestaliji toplotni talasi.
Ovo ćemo ilustrovati sa primerima dve gradske četvrti iz Novog Sada: Grbavica i Liman. Spremnost ovih gradskih četvrti da odgovore na klimatske izazove je dijametralno suprotna što je posledica njihovog potpuno različitog urbanog planiranja i dizajna.
Grbavica predstavlja epicentar urbanizacije Novog Sada sa morem betona i asfalta, zbijenih zgrada i minimalnom količinom zelenila. Podaci Novosadske istraživačke grupe za urbanu klimu (Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Novom Sadu) su ukazali da je najjače urbano ostrvo toplote locirano na Grbavici. Tokom toplih letnjih noći ova gradska četvrt je za 8 °C toplija u odnosu na prirodnu okolinu grada. Ovo je ogromna temperaturna razlika koja ukazuje kako urbanizacija podiže temperaturu vazduha u gradovima.
Navedeni rezultati su potvrđeni i upotrebom indeksa subjektivnog osećaja temperature koji ukazuju na prisustvo toplog ili hladnog stresa koji je opasan po ljudsko zdravlje. I opet se šablon ponavlja, klimatski najneprijatniji deo grada je Grbavica sa preko 10 °C višim vrednostima subjektivnog osećaja temperature u odnosu na prirodnu okolinu grada.
Nasuprot Grbavici, Liman karakteriše blokovski tip izgradnje sa manjom zastupljenošću betona i asfalta, većom zastupljenošću zelenih površina (Limanski park i Kej pored Dunava) i zgradama koje nisu zbijene jedna pored druge. Ovakav vid urbanog planiranja i dizajna je uticao da se ublaži intenzitet urbanog ostrva toplote za 2 – 4 °C i da se stvore prijatniji mikroklimatski uslovi na Limanu.
Samim tim, stanovništvo je pod manjim i ne toliko učestalim toplotnim i hladnim stresom u ovom delu grada u odnosu na najurbanizovanije delove grada kao što je Grbavica. Zdravlje i kvalitet života na Limanu su bolji uzimajući u obzir klimatske uslove jer lokalno stanovništvo živi u gradskoj četvrti koja je pametnije i klimatski odgovornije isplanirana i dizajnirana.
Kako da planiramo naselja u vrelijoj budućnosti?
Poređenjem klimatskih uslova između dve novosadske gradske četvrti možemo doći do određenih zaključaka kako efikasno odgovoriti na klimatske promene u gradovima. Svi budući projekti izgradnje i dizajniranja gradova moraju da se baziraju na klimatski svesnom i odgovornom urbanom planiranju i dizajnu (npr. upotreba zelenih krovova i zidova, solarnih panela, vodopropusnih parkinga, itd.) koji će uzeti u obzir lokalne i mikroklimatske uslove unutar različitih gradski četvrti i ulica. Na ovaj način se mogu unaprediti klimatski uslovi za život ljudi u gradovima, i istovremeno povećati ekonomska dobit i sačuvati gradska infrastruktura.
U ovom teškom, ali bitnom poduhvatu moraju da sarađuju naučnici, donosioci odluka na gradskom nivou, finansijske institucije, mediji i lokalno stanovništvo kako bi naši gradovi postali klimatski svesni i odgovorni, a naši potomci spremni za gradski život pod uticajem klimatskih promena.
Autor članka je dr Dragan Milošević, docent na Prirodno-matematičkom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu i gostujući profesor na Katoličkom Univerziteta u Lilu (Francuska) na master programu Pametni gradovi.
