Broj radnika koji su prošli kroz „školu samoupravljanja“ zaista je ogroman. Radilo se o milionima članova radničkih savjeta.
Piše: Goran Marković
Samo u prvoj deceniji bilo ih je oko 1,1 milion. U prvih petnaestak godina, dvije trećine stanovništva je učestvovalo u radu različitih samoupravnih organa. To je bio veliki napredak, jer je učešće u radu organa upravljanja jedini način da radnici i drugi građani nauče da upravljaju. Ovako veliko učešće radnika u upravljanju, koje je sprovođeno na sistematski način, kao ustavna norma i zvanična državna ideologija, nikad i nigdje nije viđeno.
Korjeni
Ove godine navršilo se 70 godina od donošenja zakona dugog naziva, koji je izvršio prenošenje prava upravljanja državnim preduzećima na radne kolektive. Time je uvedeno radničko samoupravljanje. Izlažući ekspoze u Narodnoj skupštini FNR Jugoslavije, Josip Broz Tito je izjavio da se ovaj zakon donosi sa izvjesnim zakašnjenjem. Paradoksalno, bio je u pravu. Radničko samoupravljanje uvedeno je u seljačkom društvu, u kome je radnička klasa bila malobrojna, bez duge kulture otpora i bez dugih tradicija radničke borbe, jer su sindikati u predratnoj Jugoslaviji bili jedno vrijeme zabranjeni, a znatno duže vrijeme pod uticajem reformista. Od radničkih partija, postojala je samo ilegalna Komunistička partija, dok se malobrojna i slabo uticajna reformistička Socijalistička partija Jugoslavije teško može ubrojati u radničke partije, iako je imala izvjestan uticaj u sindikatima i drugim radničkim organizacijama. Čak i kad je, nakon oslobođenja, došlo do industrijalizacije i urbanizacije, novostvorena radnička klasa, znatnim dijelom, sastojala se od dojučerašnjih seljaka, koji nisu imali iskustva radničkog organizovanja i radničke borbe, niti rada u industriji, pa je njihova klasna svijest tek trebalo da se razvije. Drugim riječima, radnička klasa se stvarala uporedo sa samoupravljanjem, tim prije što je u ratu bila desetkovana. S te strane posmatrano, samoupravljanje je bilo preuranjeno, jer je za njegov uspjeh potrebno postojanje radničke klase sa razvijenom klasnom sviješću i tradicijom radničke borbe.
S druge strane, klasna svijest se razvija kroz klasne sukobe, kroz učešće u društvenim borbama i procesima odlučivanja. Tradicija radničke borbe ne može biti stvorena ako te borbe nema. Učešće u samoupravljanju jedan je od oblika radničke borbe, jer čak ni okorjeli zagovornici sistema ne mogu tvrditi da u samoupravnom društvu vladaju harmonični odnosi, u kojima nema društvenih sukoba. Apologeti sistema tvrde da ne postoje antagonistički odnosi i sukobi, a to je upravo ono što smatramo netačnim. Prema tome, samoupravljanje se može razvijati samo ako postoje iskustvo i tradicija, a oni se ne mogu razviti ako nema samoupravljanja. Čak i ako je samoupravljanje slabo razvijeno, ono pruža izvjesno iskustvo. Istina, pitanje je kakav će konačan ishod to iskustvo imati: ono može navesti radničku klasu da traži pravo samoupravljanje i da se za njega bori, a može joj i omrznuti samu ideju samoupravljanja, ukoliko je ono svedeno na svoju karikaturu.
Samoupravljanje je uvedeno odozgo, odlukom partijskog vrha, koji je osmišljavao svu državnu politiku. To je bila osnovna protivrječnost i slabost samoupravljanja. Ono je uvedeno voljom onih čija društvena moć je njime trebalo da bude umanjena, a u krajnjoj liniji i poništena. Time je njegova sudbina bila dugoročno određena, jer je politička elita bila voljna da dozvoli onoliko samoupravljanja koliko nije ometalo njenu društvenu moć. Bilo je iluzorno očekivati da će se politička elita dobrovoljno odreći privilegovane pozicije, koja je još ojačana legitimitetom stečenim u oslobodilačkom ratu, a potom i otporom Staljinu. Osim toga, tvorci samoupravljanja su svoje dotadašnje političko oblikovanje i djelovanje dugovali staljinstičkoj ideologiji i praksi. Oni su, nakon sukoba sa Staljinom, pokazali izvjesnu sposobnost preispitivanja i reformisanja, ali nije bilo realno očekivati od njih da se radikalno reformišu, u smislu odricanja od monopola moći.
Kad se posmatraju drugi istorijski primjeri samoupravljanja, ili barem saupravljanja, koji su bili naročito brojni poslije Prvog svjetskog rata, uočljivo je da su nastajali odozdo, spontano. Njih nije uvodila državna vlast, niti neka partija, pogotovo ne vladajuća. U Jugoslaviji, radničke savjete je uvela politička elita, i to ne odmah po okončanju revolucije, već u trenutku kad je ta elita već bila birokratizovana. Za taj korak navode se različiti razlozi, ali čini se da su tri glavna. Jedan je spoznaja da sistem tzv. državnog socijalizma nije ekonomski efikasan, a drugi, i važniji, je sukob sa Staljinom, koji je stvorio potrebu da se politička elita dodatno legitimizuje. Ona je stekla „patriotski“, nacionalni legitimitet, jer je uzela u zaštitu nezavisnost države. Njoj je, međutim, bio potreban i ideološki legitimitet, kako bi u očima vlastitog članstva dokazala ispravnost svoje politike. A za to su joj bili potrebni ideološki argumenti. Otud vraćanje Marksu i Pariskoj komuni. Treći razlog izvodimo iz prva dva. Politička elita je uočila slabosti sistema koji je uspostavila, pogotovo u ekonomskom smislu. Sistem je omogućavao brzu obnovu zemlje i stvaranje novih privrednih grana, ali je istovremeno bio ekonomski trom. Ako bi bio zadržan, po okončanju prve faze, obnove i razvoja, postao bi kočnica cjelokupnom društvenom razvoju. U tom pogledu, jugoslovenski teoretičari anticipirali su kretanja u neostaljinističkim sistemima Istočne i Centralne Evrope nekoliko decenija kasnije. Stoga, politička elita je bila svjesna potrebe reformisanja sistema, kako bi bio humaniji, demokratičniji i ekonomski efikasniji od sovjetskog.
Neravnoteža moći
Ipak, sistem je već bio uspostavljen, i u njemu nova vladajuća klasa, koja nije bila vlasnik sredstava za proizvodnju, ali ih je kontrolisala i njima upravljala. Ona je monopolisala političku moć, a posredstvom državnog aparata, i ekonomsku moć. Nakon uvođenja samoupravljanja, trebalo je da ta moć pripadne radničkoj klasi, koja je dotad uopšte nije posjedovala. Ideja je bila epohalna, ali nije mogla biti ostvarena u punoj mjeri u datim društvenim okolnostima. Onaj ko je uspostavio monopol moći, neće ga se odreći dobrovoljno. Jugoslovenska politička elita je bila spremna da se odrekne dijela monopola, jer je istinski željela da reformiše sistem, tačnije da ga polu-revolucionira, za šta joj je bio potreban partner u diobi moći. Problem je bio u tome što je taj partner, radnička klasa, morao da bude i bio je slabiji, pa je uvijek izvlačio deblji kraj u toj diobi.
Odricanje od dijela moći predstavljalo je najbolji način da se moć očuva. Nije stvar samo u tome što je politička elita smjerala stvaranju privida kako radnici samoupravljaju. Taj privid ne može biti trajan. Vremenom, on vodi kompromitovanju sistema, koji pokazuje svoju moralnu izopačenost – jedno se zagovara, a suprotno se radi. Zato je jugoslovenski sistem morao, da bi se legitimisao, da u sebi sadrži stvarne elemente samoupravljanja. U suprotnom, njegov legitimitet bio bi potrošen znatno ranije. Međutim, sistem je propao upravo zato što je izgubio legitimitet, jer je radnicima bilo jasno ne samo da samoupravljanje nije dominantno, nego da to neće ni postati. U suštini, radnici nisu krivili samoupravljanje za svoje nedaće, nego su krivili izopačeno, tačnije parcijalno samoupravljanje, koje je bilo pod kontrolom birokratije i tehnokratije.
Pitanje je šta bi se desilo sa legitimitetom sistema (i samim sistemom) da je on pokazao elastičnost i sposobnost samoodržanja. Vjerovatno je da bi izgubio dio legitimiteta, jer bi dokazao da nije u stanju (tačnije, da nije spreman) da ispuni osnovno obećanje – uvođenje stvarnog i punog samoupravljanja. Međutim, da je bio u stanju da se ekonomski i politički održi (imajući u vidu, s jedne strane, ekonomsku krizu, i, s druge strane, krizu federacije), sasvim je moguće da bi njegova ideološka hipokrizija bila jednim dijelom oproštena. Uostalom, slično je sa kapitalizmom, u čije demokratske parole malo ko istinski vjeruje, ali ta činjenica ne dovodi u pitanje opstanak sistema, koji se smatra jedino mogućim ili bolji od alternativa.
Razvoj sistema
U ekonomskoj sferi, partija je, barem djelimično, odumrla, budući da partijske organizacije u preduzećima često nisu imale odlučujuću moć. Istraživanja stavova radnika to potvrđuju, jer su oni smatrali da se partija, po moći kojom raspolaže, nalazi na začelju, iza direktora, upravnog odbora, pa i radničkog savjeta. Međutim, partija je bila zamijenjena neformalnim strukturama moći, koje su vodile glavnu riječ. Radnički savjeti su se nalazili na sredini ljestvice moći, što u datim okolnostima i nije tako loše, iako ne odgovara prirodi i ciljevima samoupravljanja. Stvarna uloga radničkih savjeta ukazivala je na to da je djelimična preraspodjela društvene moći ostvarena, ali uz dva važna ograničenja. Prvo, radnički savjeti ni na mikro nivou nisu postali centar odlučivanja, iako su u nekim sredinama to bili. U prvim fazama samoupravljanja, oni nisu samostalno birali direktora, nego su to činili zajedno sa opštinskim organima, što je i formalno bio izraz saupravljanja, a ne samoupravljanja. Kasnije, oni dobijaju isključivo pravo izbora direktora. Ipak, ono što jeste dokaz postojanja elemenata samoupravljanja, kao prave ekonomske demokratije, je da su direktori mogli biti i smijenjeni ili ne biti reizabrani. Darko Suvin citira izvore prema kojima je 200 direktora bilo otpušteno 1958. godine, dok 1966. godine 19,8 % direktora nije ponovo izabrano.1 Iako je moguće da su neki direktori bili otpušteni, ili da nisu bili reizabrani, zato što je to bio izraz volje partijskih ili neformalnih struktura, izvjesno je da su u nekim slučajevima radnici vršili pritisak da se takav ishod dogodi. Bez obzira na to što odnos moći u preduzećima nije bio u korist radnika, oni koji su, osim njih, uticali na izbor direktora, morali su u nekim slučajevima popustiti pod radničkim pritiskom, bilo zato što se sistem na taj način dodatno legitimisao, bilo zato što je to bio način da radnički pritisak ne preraste u bunt. Da su radnici imali autonomne organizacije, poput nezavisnih sindikata, popuštanje bi vjerovatno bilo češće, jer bi radnički otpor bio organizovaniji i jači.
Drugo, čak i da su radnički savjeti postali centar odlučivanja u preduzećima, najvažnije odluke su se donosile u vladama i skupštinama, jer radnički savjeti po prirodi stvari ne mogu da oblikuju makroekonomsku politiku, osim ako bi imali „svoj“ dom u skupštinama. Značajno je da ga oni, čak ni formalno, nisu imali u Skupštini SFRJ po Ustavu od 1974, što dovoljno govori o tome šta je politička elita mislila o značaju radničkih savjeta, ali i o značaju federalne države nakon donošenja tog ustava. Iz ovoga slijedi da samoupravljanje, čak ni kao radničko, ne može ostati na nivou preduzeća, već da se nužno podići na makro nivo, tamo gdje se stvara pravo, oblikuju politike i donosi budžet.
Istraživanja koja su provođena 60-ih i 70-ih godina, međutim, potvrđuju da su u nekim preduzećima i u nekim slučajevima radnički savjeti imali stvarnu moć, da su radnici bili zainteresovani za učešće u odlučivanju, i da je samoupravljanje funkcionisalo onako kako je bilo zamišljeno i propisano. Mnogo je zavisilo od prirode pitanja o kojima se odlučivalo i od razvijenosti radničke svijesti u preduzećima. Radnički savjeti su odlučivali o svim važnim pitanjima, uključujući osjetljiva pitanja davanja otkaza (uključujući slučajeve tehnološkog viška), raspodjele dohotka, investicija, i dr.2 Istraživanja su pokazala da je jačanje uloge stručnjaka („tehnokratija“), uz istovremeno slabljenje samoupravljanja (što ne mora nužno ići jedno s drugim), dugoročno posmatrano slabilo ekonomski razvoj preduzeća, jer su radnici bili demotivisani. Na isti način, vjerovatno u većoj mjeri, destimulativno je djelovala socijalizacija gubitaka preduzeća, tako da rukovodstva nisu snosila odgovornost za ekonomske gubitke preduzeća, a ni radnici nisu morali brinuti da će ostati bez radnih mjesta, barem ne u kratkom roku. Da ovoga nije bilo, tj. da su preduzeća mogla u bilo kom trenutku bankrotirati zbog lošeg poslovanja, radnici bi vršili veći pritisak na izvršne organe, a i sami bi bili zainteresovani za učešće u samoupravljanju, jer bi to za njih bilo egzistencijalno (a ne samo ideološko) pitanje.
Treće, problem odnosa zakonodavne i izvršne vlasti u političkoj sferi, koji se ogledao u stvarnoj, iako ne i u ustavnoj, prevlasti ove druge, došao je do izražaja i u oblasti radničkog samoupravljanja, u smislu odnosa radničkog savjeta, s jedne strane, i direktora i upravnog odbora, s druge strane. „Fabrička egzekutiva“, oličena u direktoru i upravnom (poslovodnom) odboru imala je trajnu prevlast nad radničkim savjetima. Ta prevlast nije proizlazila iz pravne norme, već iz stvarnosti. Naime, ovi izvršni organi bili su, više nego radnički savjeti, sastavljeni od stručnjaka, koji su imali više znanja, a raspolagali su i informacijama, koje su ponekad skrivane od radničkog savjeta. Oni su se bavili operativnim upravljanjem preduzećem, iz čega je slijedila njihova veća moć u odnosu na radničke savjete. Ovaj problem je, na makro nivou, u političkoj sferi, prisutan u svim sistemima koji počivaju na ideji podjele vlasti, u kojima je vlada faktički moćnija od parlamenta. U samoupravnom sistemu, ovaj problem je još izraženiji, ali ne zato što je ova dominacija veća nego u parlamentarnim sistemima, već zato što je ona manje u skladu sa samoupravnim nego sa parlamentarnim sistemom.
Ipak, problem ne bi trebalo posmatrati kruto. Radnički savjet bi trebalo da bude centralni organ samoupravljanja. Međutim, ukoliko je on u stanju da zaista samostalno bira i smjenjuje izvršne organe, pri čemu se u njima nalaze stručnjaci koji su birani na osnovu stručnosti, a ne na osnovu partijske podobnosti, problem u suštini ne postoji. Preduzećima treba da upravljaju radnici. Radnički savjet je njihovo predstavničko tijelo. On može da pridrži za sebe pravo donošenja ne samo strateških, nego i brojnih operativnih odluka, a može odlučiti da to pravo u oređenim slučajevima delegira izvršnim organima. U tom slučaju, nužno je da izvršni organi budu izraz stvarne volje radničkog savjeta i da njihovi članovi ne pripadaju neformalnim grupama moći, koje su stvarno neodgovorne. U jugoslovenskoj praksi, izvršni organi jesu odnijeli prevagu, u njima je udio stručnjaka bio veći nego u radničkim savjetima, a ovi drugi nisu bili u stanju da efikasno kontrolišu izvršne organe.
U političkoj sferi, samoupravljanje je bilo još manje uspješno. Političke odluke uvijek su donošene u vrhovima političke elite. Čak ni ustavna rješenja nisu nominalno predviđala nadmoć skupštine, budući da su vlada (kasnije SIV), a potom i Predsjedništvo SFRJ, imali na raspolaganju formalna ovlašćenja koja su prevazilazila okvire skupštinskog sistema. Tim prije, samoupravljanje u tako ustavno modeliranoj skupštini nije moglo da dođe do izražaja. Iako je takvo stanje bilo od početka do kraja, ono je na paradoksalan način „zacementirano“ ustavom od 1974. Kažemo na paradoksalan način, jer je ovaj ustav sadržao rješenja koja su ohrabrivala, ali i potkopavala, samoupravljanje. Delegatski sistem je trebalo da razvija samoupravljanje, budući da su delegati bili formalno odgovorni i u svakom trenutku smjenjivi od strane samoupravljača, ili barem od njihovih delegacija. S druge strane, uvođenje društveno-političkih vijeća u strukturu skupština značilo je formalizovanje moći društveno-političkih organizacija, u prvom redu vladajuće klase. Na sve ovo treba dodati činjenicu da je najveći broj poslanika/delegata u skupštinama pripadao vladajućoj partiji. Procenat takvih penjao se što je skupština imala veći značaj, tako da su ovi poslanici/delegati u strukturi savezne skupštine činili i do 98 % ukupnog broja delegata. Oni su, barem formalno, dugovali dvostruku odgovornost – izbornoj bazi i partiji kojoj su pripadali. Dokle god su donošene manje važne odluke, o kojima partija nije zauzimala obavezujuće stavove, delegati u skupštini mogli su djelovati samostalno i zaista biti odgovorni svojoj bazi. Odlučivanje o fundamentalnim pitanjima zahtijevalo je partijsku disciplinu, tako da delegati nisu mogli da djeluju samostalno ili na osnovu instrukcija izborne baze, već u skladu sa odlukama partijskih organa. Možemo primijetiti da buržoaski predstavnički sistem oduvijek tako funkcioniše. Razlika je u tome što on mora tako da funkcioniše, dok samoupravljanje ne bi smjelo da tako funkcioniše.
Četvrto, iako je samoupravljanje bilo zamišljeno da funkcioniše na makro nivou, to je nominalno samo djelimično ostvareno. Prije svega, radnički savjeti su mogli da odlučuju samo o dijelu ekonomskih pitanja, budući da su bili ograničeni makroekonomskim odlukama koje su donosili savezni ili republički organi. Iako je postojala namjera pojedinih ideologa samoupravljanja da se dio dohotka kojim preduzeća raspolažu povećava na račun onog dijela koji država zahvata u formi poreza, to se nikad nije dogodilo u ozbiljnoj mjeri. Država je „dozirala“ samoupravljanje, povećavajući ili umanjujući svoje učešće u donošenju odluka ekonomske prirode.
Institucionalizacija samoupravljanja izvršena je i na taj način što su u skupštine uvođeni domovi (vijeća) samoupravljača, i to rano, već od 1953. godine. Time se željelo postići da samoupravljanje bude integralni projekat i pokret, da demokratija bude zaista samoupravna, jer ona to ne može biti ako se ograniči na ekonomsku demokratiju na nivou preduzeća. U tom pogledu, Jugoslavija je predstavljala jedinstven primjer države koja je uvela cjelovit i trajan sistem samoupravljanja. On se vremenom razvijao, i to u dva smisla. Prvo, Ustav od 1963. godine predvidio je postojanje četiri samoupravljačka vijeća umjesto samo jednog (barem na saveznom i republičkom nivou), što je predstavljalo napredak u odnosu na Ustavni zakon iz 1953. godine, po kome je postojalo samo Vijeće proizvođača. Postojanje ovih vijeća, što smatramo nužnim, samim tim i pozitivnim, rješenjem, trebalo je da omogući radnicima da samoupravljaju i na makro nivou, bez čega samoupravljanje nije moguće. Problem sa ovim rješenjem bio je u tome što su radnici, uz to oni koji nisu članovi vladajuće partije, bili rijetko članovi ovih vijeća, nego su u njima više sjedili direktori i drugi pripadnici „tehnobirokratske“ strukture, što je umanjivalo samostalnost ovih vijeća u odlučivanju.
Drugo, uvođenjem delegatskog sistema i imperativnog (tačnije, fleksibilnog) mandata, trebalo je stvoriti ne samo političku, nego i pravnu vezu između samoupravljača i njihovih predstavnika (delegata). Time je stvorena nužna pravna pretpostavka da samoupravljanje zaista funkcioniše, jer ono nije moguće ako samoupravljači prenesu „suverenitet“ na svoje predstavnike, makar to bile njihove radne kolege ili sugrađani. S te strane, uvođenje delegatskog sistema je hvale vrijedan potez.
S druge strane, praksa opoziva je bila skoro nepoznata, a i instrukcije koje su samoupravljači davali delegatima nisu imale veliki značaj. Ukoliko su se kao delegati javljali profesionalni političari ili oni koji su u radnim kolektivima vršili stvarnu (i stvarno neograničenu) moć, nije bilo realno očekivati da im samoupravljači daju obavezujuće instrukcije. Delegatska baza, koju su činili samoupravljači, morala je biti stalno aktivna, zainteresovana i dobro obaviještena, što nije bio slučaj, iako su, posredstvo radničkih i narodnih univerziteta, činjeni ozbiljni napori da se stanje u toj oblasti poboljša.
Za odnos delegatske baze i delegata vrijedi ono što je rečeno za odnos samoupravljača i njihovih organa u preduzećima. Naime, nije neophodno da samoupravljači masovno i stalno učestvuju u utvrđivanju stavova koje njihovi delegati treba da zastupaju u skupštinama. Insistiranje na masovnosti može više biti izraz nemoći onih koji promovišu samoupravljanje ili njegovog nerazumijevanja. Važniji je kvalitet nego kvantitet. Suština je u tome da samoupravljači zaista mogu da utiču, makar u procesu utvrđivanja stavova učestvovao procentualni mali broj samoupravljača. Važno je da u procesu odlučivanja ne učestvuju samo ili pretežno pripadnici elite, tj. da elita u suštini ne postoji, ili barem da stalno gubi moć u „sudaru“ sa samoupravljanjem.
Radnička autonomija – preduslov samoupravljanja
Osim odsustva demokratske političke kulture, neuspjeh samoupravljanja velikim dijelom bio je uslovljen odsustvom autonomnih ekonomskih i političkih organizacija. Kad su sve organizacije transmisija vladajuće partije, nema nikoga ko bi mogao da se organizovano suprotstavlja nosiocu monopola. Da je sindikat bio autonoman, mogao je da organizuje radnike – samoupravljače s ciljem ostvarivanja njihovog osnovnog interesa, a to je uspješan razvoj samoupravljanja. Sindikat bi imao interes da to čini, jer bi samoupravljanje bilo osnovni izvor moći radničke klase, a time posredno i sindikata. Pošto je sindikat obnovljen 1945. godine, pod neposrednim vođstvom staljinizovane KPJ, promjena do koje je došlo 1950. godine, uvođenjem samoupravljanja, nije mogla promijeniti prirodu uloge sindikata. Vrhunac je bio kada je Svetozar Vukmanović Tempo podnio ostavku na članstvo u Izvršnom komitetu CK SKJ, da bi bio izabran za predsjednika jugoslovenskih sindikata, po direktivi najužeg partijskog vođstva. Prije njega, funkciju predsjednika sindikata dugo je vršio Đuro Salaj, koji je i prije rata bio sindikalni funkcioner, ali je poslije rata bio i član najužeg partijskog vođstva. Ova činjenica, sama po sebi, ne bi bila previše sporna, pošto su i na Zapadu sindikati usko povezani sa političkim strankama, a njihovi predsjednici su često istovremeno članovi stranačkih organa. Spornija je bila opšta uloga sindikata, kao organizacije koja je zavisna od partije.
Broj radnika koji su prošli kroz „školu samoupravljanja“ zaista je ogroman. Radilo se o milionima članova radničkih savjeta. Samo u prvoj deceniji bilo ih je oko 1,1 milion. ……….. U prvih petnaestak godina, dvije trećine stanovništva je učestvovalo u radu različitih samoupravnih organa. To je bio veliki napredak, jer je učešće u radu organa upravljanja jedini način da radnici i drugi građani nauče da upravljaju. Ovako veliko učešće radnika u upravljanju, koje je sprovođeno na sistematski način, kao ustavna norma i zvanična državna ideologija, nikad i nigdje nije viđeno. Dakako, nije važno samo koliko radnika je učestvovalo u upravljanju, već i kakvi su efekti tog učešća. Nema sumnje da radnici nisu vodili odlučujuću riječ, ali su imali određeni uticaj, veći nego što su ga imali radnici u sistemima radničkog saupravljanja na Zapadu. Štaviše, čak su i pripadnici političke elite i upravljačkih struktura u preduzećima morali da vode računa o raspoloženju samoupravljača, pa je, ako ništa drugo, morao biti stvoren privid da su odluke donošene uz aktivno učešće, ili barem pasivnu saglasnost, samoupravljača, jer se sistem drugačije nije mogao legitimisati.
Samoupravljanje ne znači da da svi treba da upravljaju i da treba da znaju da upravljaju. Čini se da je u Jugoslaviji ideja samoupravljanja, barem implicitno, bila shvaćena kao učešće svih radnika u upravljanju, što je u mnogim slučajevima vodilo njenoj banalizaciji. Očekivalo se, na primjer, barem nominalno, od svih radnika da odlučuju o pitanjima za koja nisu zainteresovani ili kompetentni. Takav pristup vodio je praksi da su mnogi radnici formalno učestvovali u samoupravljanju, ali da njegov kvalitet nije poboljšavan. Suština samoupravljanja, međutim, nije u broju aktivnihsamoupravljača, već u kvalitetu procesa odlučivanja. Samoupravljanje treba da omogući djelotvorno učešće u procesima odlučivanja svima koji su za to zainteresovani, a ne pripadaju vladajućoj klasi ili drugoj društvenoj grupi koja posjeduje ekonomsku i/ili političku moć.
Zaključak
Samoupravljanje u Jugoslaviji bilo je razvijeno onoliko koliko su to objektivne okolnosti dopuštale. Ono je uvedeno odozgo (voljom vladajuće klase), umjesto odozdo (tj. nije bilo rezultat borbe autonomnog radničkog pokreta), što je bio osnovni nedostatak i prvi pokazatelj da neće postati dominantan društveni odnos i sistem odlučivanja.
Njegovo uvođenje bilo je izraz nužde, koja je proisticala iz neočekivanog i neželjenog sukoba sa Staljinom. Vladajuća klasa nije bila spremna na taj sukob, a time ni na radikalnu reformu sistema (čemu je samoupravljanje trebalo da posluži) ni ideološki, a ni interesno, što je vjerovatno važnije.
Ekonomska i kulturna zaostalost društva značajno otežava razvoj samoupravljanja. U agrarnom društvu, u kome je radnička klasa malobrojna, industrija nerazvijena, a nepismenost visoka, samoupravljanje ne može funkcionisati. Dodatni, mada ne najvažniji, problem je i postojanje velikog broja tzv. polutana, tj. poluradnika-poluseljaka, koji su formalno, kao radnici, imali ista prava kao i pravi proleteri, ali nisu imali interes da aktivno učestvuju u samoupravljanju, jer su jednom nogom bili u fabrici, a drugom na sopstvenoj njivi.
Ekonomska demokratija mora ići uporedo sa političkom. To se u Jugoslaviji nije dogodilo, što je bio važan razlog zastoja, a potom i sloma samoupravljanja. Ako nema političke demokratije, politička elita koncentriše moć koja ne može biti stvarno kontrolisana i ograničena, što onemogućava samoupravljanje. U političkoj sferi, njega nema uopšte, prvo, zato što egzekutiva preovladava nad legislativom, drugo, zato što su političke institucije „okupirane“ visokopozicioniranim funkcionerima vladajuće partije. U ekonomskoj sferi, reflektuju se odnosi moći iz političke sfere, što dovodi do toga da se samoupravljanje pretvara u saupravljanje.
Ako društveni uslovi za samoupravljanje nisu bili zreli, a nisu, postavlja se pitanje da li ga je trebalo uvoditi, ili je sa njim trebalo sačekati. Smatramo da je pogrešno ovakvo postavljanje pitanja. Teško da bi iko mogao procijeniti kad su uslovi zreli. O zrelosti uslova može se govoriti samo načelno, a niko ne može da procijeni kad su oni ispunjeni, ili u dovoljnoj mjeri ispunjeni, da bi samoupravljanje bilo uvedeno. Međutim, čak i kad bi se to moglo nepogrešivo utvrditi, moglo bi ići teško sa „uvođenjem“, zbog toga što bi nakon nekoliko godina ili decenija, u kojima ne bi bilo samoupravljanja, već došlo do stvaranja nove vladajuće klase, koja bi koncentrisala ekonomsku i političku moć. Ta klasa ne bi bila voljna da se odrekne dijela moći, a pogotovo ne moći u cjelini, tako što bi je, putem samoupravljanja, predala radničkoj klasi. Stoga, uvođenje samoupravljanja „na vrijeme“, tj. na samom početku izgradnje socijalizma, treba da omogući stvaranje posebnog tipa demokratske političke kulture, sticanje iskustava, stvaranje odgovarajućih institucija (koje će se vjerovatno više puta reformisati, dok se ne nađu odgovarajuća rješenja), i na kraju, ali najvažnije, oduzimanje moći novoj vladajućoj klasi, koja bi se počela stvarati mimo i nasuprot radničke klase.
