Procjenjuje se da je trenutno oko 330 miliona domaćinstava (više od milijardu osoba) globalno koja nisu u mogućnosti da priušte pristojan ili dostupan dom.
foto: Marko Miletić
Iako se „kriza stanovanja“ u dominantnim interpretacijama predstavlja kao anomalija inače dobro uređenog i funkcionalnog sistema, ona je zapravo sastavni deo kapitalizma. Umesto odbrane ovakvog sistema koji je isključivo izvor prihoda za malobrojne, stanovanje treba posmatrati u radikalno izmenjenoj, upotrebnoj funkciji – kao dom za sve.
Dejvid Maden i Peter Markuze
Ovaj članak je prilagođen uvod iz knjige „U odbranu stanovanja: Politike krize“ oja je nedavno objavljena u izdavačkoj kući Verso.
Svuda oko nas su primjetni simptomi krize stanovanja. Veliki je pritisak životnih troškova na domaćinstva. Beskućništvo je u porastu. Deložacije i zaplijene su postale uobičajena pojava. Segregacija i siromaštvo, uz raseljenja i previsoke cijene, su postali glavna znamenja gradova današnjice. Urbane sredine i predgrađa se transformišu spekulativnom izgradnjom koja je rezultat odluka donesenih u salama za sastanke na drugim kontinentima. Manji gradovi i starija industrijska mjesta se bore za opstanak.
Kriza stanovanja u Sjedinjenim Američkim Državama je posebno akutna u gradu Njujorku. Grad trenutno ima više beskućnika nego u bilo kom periodu od vremana Velike depresije. Više od polovine domaćinstava ne može platiti rentu. Raseljenja, džentrifikacija i deložacije su rašireni. Oba potporna stuba specifično njujorškog stambenog sistema – javno stanovanje i kontrola visine rente – su ugrožena.
Ali problemi stanovanja nisu samo njujorški. Nedostatak krova nad glavom je problem širom Sjedinjenih Američkih Država. Po standardnim mjerilima dostupnosti stanovanja ni u jednoj od saveznih država radnik koji je na minimalnoj plati ne može priuštiti da iznajmljuje ili posjeduje jednosobni dom.
Širom države skoro pola iznajmljenih domaćinstava troše neodrživu sumu prihoda na rentu, što je cifra za koju se očekuje da ce samo da raste. Ovaj problem nije prisutan samo u velikim gradovima. Oko 30 posto ruralnih domaćinstava ne mogu priuštiti troškove stanovanja, uključujući skoro polovinu iznajmljenih u ruralnim sredinama.
Činjenica je da je kriza stanovanja globalne prirode. London, Šangaj, Sao Paulo, Mumbaj, Lagos su samo neki od velikih gradova koji se suočavaju sa stambenim borbama. Otimanje zemljišta, deložacije, izbacivanja i raseljenja su sveopšti fenomen. Po izvorima Ujedinjenih nacija, globalno ima od sto miliona do jedne milijarde beskućnika, u zavisnosti od toga kako se beskućništvo definiše.
Procjenjuje se da je trenutno oko 330 miliona domaćinstava (više od milijardu osoba) globalno koja nisu u mogućnosti da priušte pristojan ili dostupan dom. Neka istraživanja pokazuju da su se tokom nekoliko poslednjih decenija stambena raseljenja uslijed razvoja, ekstrakcije i izgradnje povećala i da nadmašuju broj raseljenja prouzrokovanih nepogodama i oružanim konfliktima. Samo je oko sto miliona osoba raseljeno razvojnim projektima u Kini i Indiji tokom posljednjih pedeset godina.
Iako je stambena kriza široko prepoznata, ne postoji dublje razumijevanje njenih uzroka, a još manje svijest o tome šta uraditi povodom nje. Preovlađuje mišljenje da je propast stambenog sistema posljedica privremene krize koju je moguće razriješiti ciljanim i izolovanim mjerama. U mainstream debatama stanovanje se razmatra preusko.
Obezbjeđivanje adekvatnog stanovanja se razmatra kao tehnički problem i tehnokratska sredstva se koriste kao rješenja: bolja tehnologija izgradnje, naprednije fizičko planiranje, nove tehnike menadžmenta, više ličnog vlasništva, izmjena pravila zoniranja i deregulacija upotrebe zemljišta. Stanovanje se definiše kao domen eksperata poput projektanata, razvojnih inženjera, arhitekata ili ekonomista. Naravno, tehnička poboljšanja u stambenom sistemu su moguća, a neka i vrlo potrebna. Međutim, kriza je mnogo dublja od toga.
Mi razmatramo stanovanje u široj perspektivi: kao političko-ekonomski problem. Stambeno pitanje je političko ili, drugačije rečeno, stanje stambenog sistema je uvijek posljedica borbi između različitih grupa i klasa. Pitanje stanovanja nužno uključuje i pitanja uloge države i šireg ekonomskog sistema. Međutim, načini na koji društveni antagonizmi utiču na stanovanje su prečesto zamagljeni.
Stanovanje je pod napadima, zahvaćeno simultanim društvenim konfliktima. U najužem smislu, odvija se konflikt između stanovanja kao živog, društvenog prostora i stanovanja kao oruđa za stvaranje profita – konflikt stanovanja kao doma i kao nekretnine. Šire gledano, stanovanje je subjekt prijepora između različitih ideologija, ekonomskih interesa i političkih projekata. I, najšire, stambena kriza je posljedica nejednakosti i antagonizama klasnog društva.
Ponovno postavljanje stambenog pitanja
Klasičnu postavku političko-ekonomskog aspekta stanovanja napisao je Fridrih Engels 1872. godine. U to vrijeme rijetki su negirali činjenicu o nepodnošljivosti stambenih uvjeta za industrijski proleterijat. Ono što je Engels nazivao „pitanjem stanovanja“ značilo je propitivanje uvjeta stanovanja radničke klase, kao i pitanje šta uraditi oko toga.
Engels je generalno bio pesimističan oko perspektive stanovanja. Kritikujući buržoaske pokušaje reforme stanovanja tvrdio je da se stambeni problemi moraju posmatrati kao jedan od „brojnih, manjih, sekundarnih zala koji su posljedica sadašnjeg kapitalističkog načina proizvodnje.“
Zaključio je: „Dok god postoji kapitalistički način proizvodnje, glupost je nadati se izolovanom rješenju stambenog pitanja ili bilo kog drugog socijalnog pitanja koje se tiče sudbine radnika.“ Za Engelsa, stambene borbe proizilaze su iz klasne borbe. Problemi stanovanja se, stoga, mogu riješiti samo putem društvene revolucije.
Od Engelsa preuzimamo ideju da je stambeno pitanje ugrađeno u strukture klasnog društva. Postavljanje stambenog pitanja danas znači otkrivanje veza između društvene moći i iskustva stanovanja. Znači postavljanje pitanja kome i čemu stanovanje služi, tko ga kontroliše, koga osnažuje, koga ugnjetava. Znači i preispitivanje funkcije stanovanja u globaliziranom neoliberalnom kapitalizmu.
Međutim, stambene borbe današnjice nisu samo prosti proizvod drugih konflikata. Stambeni pokreti su značajni politički akteri sami po sebi. Stambeno pitanje se možda ne može riješiti u kapitalizmu. Međutim, na oblik sistema stanovanja se može djelovati, on se može prilagođavati i mijenjati.
Teoretičar društva Anri Lefevr nam može pomoći u razumijevanju političke uloge stanovanja i potencijala za njegovo mijenjanje. U njegovoj knjizi Pravo na grad iz 1968. godine Lefevr tvrdi da industrijska pobuna nije jedina snaga društvene transformacije. „Urbana strategija“ za revolucioniranje društva je moguća.
Ukoliko uzmemo u obzir promjene u prirodi rada i urbanog razvoja, uviđamo da industrijski proleterijat nije jedini niti glavni vršilac revolucionarne promjene. Lefevr tvrdi da postoji novi politički subjekt: gradski stanovnik. Uopštenije, Lefevr priziva politiku „stanovnika“ kategoriju koja uključuje sve radnike u najširem smislu, razmatranu iz perspektive svakodnevnog društvenog i stambenog života.
Lefevr nije sasvim jasan šta će tačno stanovnik kao politički subjekt postići urbanom revolucijom. Ipak, Lefevr upućuje na drugačiji način nastanjivanja. On zamišlja budućnost u kojoj društvene potrebe neće biti podređene ekonomskoj neophodnosti, u kojoj će razotuđeni prostor stanovanja biti univerzalno dostupan, u kojoj će, konačno, podjednako jednakost i različitost biti osnovni principi društvenog i političkog života.
Nezavisno od toga da li se nešto slično Lefevrovoj urbanoj revoluciji pomalja na horizontu, možemo koristiti njegove ideje da razumijemo osnovnu poentu: politika stanovanja uključuje širi skup aktera i interesa nego što je prepoznato u mejnstrim debatama ili konvencionalnim političko-ekonomskim analizama kao što je Engelsova.
U ortodoksnim prikazima, jedini bitni konflikti su oni oko pitanja eksploatacije i vrijednosti. Ali, vladajuće klase takođe moraju da osnaže svoju vladavinu, a održavanje mogućnosti eksploatacije je samo jedan aspekt. Prisutni su još i politički, društveni i ideološki imperativi koji značajno utiču na uslove stanovanja.
U financijaliziranoj globalnoj ekonomiji – koja se tek rađala kad je Lefevr pisao – nekretnine su stekle novu nadmoćnost spram industrijskog kapitala. Stanovanje i urbani razvoj danas nisu sekundarni fenomeni već su postali jedni od glavnih procesa koji upravljaju savremenim globalnim kapitalizmom.
Ako je Lefevr u pravu, stanovanje postaje sve važnije mjesto za reprodukciju sistema – što je promena koja može otvoriti nove strateške mogućnosti za stambene pokrete u cilju postizanja društvene promjene.
Čija kriza?
Kritičari, reformatori i aktivisti koriste termin „kriza stanovanja“ već više od sto godina. Ova fraza se ponovo probila poslije globalnog ekonomskog urušavanja 2008. godine. Ali, moramo biti oprezni sa ovakvim korišćenjem koncepta krize.
Ideja krize podrazumijeva da je neadekvatno ili nepristupačno stanovanje nenormalno, privremeno odstupanje od inače funkcionalnog standarda. Međutim, za radničku klasu i siromašne zajednice kriza stanovanja je norma. Nedostatno stanovanje je bilo obilježje ugnjetavanih grupa tokom istorije. Engels navodi:
Takozvani stambeni manjak, koji trenutno igra veliku ulogu u štampi, se ne sastoji od činjenice da radnička klasa generalno živi u lošim, prenapučenim ili nezdravim nastambama. Ovaj manjak nije samo svojstven sadašnjici; nije čak ni jedna od patnji naročitih za moderan proleterijat koja bi bila odstupanje od životnih uslova svih ranije ugnjetavanih klasa. Naprotiv, sve ugnjetavane klase u istoriji su bile ugrožene ovim problemom, manje ili više ravnomjerno.
Stanovanje je uvijek u krizi za ugnjetavane. Ponovno pojavljivanje termina „kriza stanovanja“ u medijskim naslovima oslikava iskustva srednjeklasnih vlasnika kuća i stanova i investitora koji su se suočili s neočekivanom stambenom nestabilnosti nakon financijskog urušavanja 2008. godine.
Ideja stambene krize je politički nategnuta. Iako koncept krize ima dugu istoriju u kritičkoj teoriji i radikalnoj praksi može se koristiti i u druge svrhe. U SAD se diskurs stambene krize često koristi da se osudi državni „upliv“ u tržište nekretninama. U Ujedinjenom Kraljevstvu se okvir krize priziva za podršku odobravanja novih pravnih moći preduzetnika da bi se poništile lokalne direktive za planiranje.
Određeni momenti kada krize stanovanja postanu akutne često se interpretiraju kao izuzeci inače temeljno pouzdanog sistema. Međutim, ovakve interpretacije su ideološke izobličene. Iskustvo krize u sferi stanovanja odražava i pojačava šire težnje ka nestabilnosti u kapitaističkim društvima. Kriza stanovanja je predvidljiv, dosljedan rezultat osnovne osobine kapitalističkog prostornog razvoja: stanovanje se ne proizvodi i raspodjeljuje kako bi svi imali mesto za život već se proizvodi i raspodjeljuje kao roba za obogaćivanje manjine. Kriza nije rezultat urušavanja sistema već pokazatelj da sistem funkcioniše kako je i namjereno.
Moramo odbaciti ideološke verzije koncepta krize stanovanja. Međutim, taj termin je i dalje koristan. Za one koji su primorani da žive u ugnjetavajućim i otuđujućim okolnostima kriza stanovanja nije prazna retorika već je svakodnevna stvarnost. Za milione domaćinstava „kriza“ vrlo precizno opisuje haos, strah i obesnaživanje koje proživljavaju. Njihovo stanovanje je zaista u kritičnom stanju.
Naš cilj, dakle, nije da se borimo za razrješenje neke privremene krize i povratak u status kvo. Mi koristimo pojam krize da naglasimo na koje načine je savremeno stanovanje postalo neodrživo po sopstvenoj prirodi. Naglašavamo tendencije krize u stanovanju pod savremenim kapitalizmom kako bismo ukazali na nasrtljive ali sistemske osobine ovih problema.
U odbranu stanovanja
Mi ne pokušavamo da branimo sistem stanovanja u njegovom sadašnjem obliku, što je na mnogo načina i neodbranjivo. Ono što treba braniti je upotreba stanovanja kao doma, ne kao nekretnine. Zanima nas odbrana stanovanja kao resursa koji bi trebao biti dostupan svima.
Stanovanje ima različito značenje za različite grupe. Ono je dom i mjesto društvene reprodukcije za svoje stanare. Najveći je ekonomski teret za mnoge, a za druge izvor bogatstva, statusa, profita ili kontrole. Znači rad za one koji ga grade, nadgledaju i održavaju; spekulativni profit za one koji ga kupuju i prodaju; i prihod za one koji ga financiraju. Stanovanje je izvor poreskih prihoda i predmet poreskih troškova za državu, i ključni je dio strukture i funkcionisanja gradova.
Naša je briga za one koji žive u stambenom prostoru i koji ga koriste – za ljude kojima dom predstavlja upotrebnu a ne razmjensku vrijednost. Iz perspektive onih koji ga nastanjuju stanovanje otvara široku razmjeru društvenih, kulturnih i političkih dobara. U pitanju je univerzalna životna neophodnost, u nekom smislu i produžetak ljudskog tijela. Bez njega je nemoguće učešće u većem delu društvenog, političkog i ekonomskog života.
Stanovanje je više od skloništa; može pružiti ličnu sigurnost i ontološku bezbjednost. Iako domaćinstvo može biti mjesto ugnjetavanja i nepravde ono takođe sadrži i potencijal da služi kao potvrda djelovanja, kulturnog identiteta, individualnosti i stvaralačkih sposobnosti.
Oblici gradnje stambenog prostora se oduvijek promatraju kao opipljivi, vidni odrazi društvene organizacije. Oni otkrivaju postojeću klasnu strukturu i odnose moći. Ali su već dugo i pokretači promišljanja drugačijih društvenih poredaka. Svaki emancipatorski pokret se mora baviti stanovanjem u nekom obliku. Ovaj kapacitet da potiče političku maštu je takođe dio društvene vrijednosti stanovanja.
Stanovanje je preduvjet i za rad i za slobodno vrijeme. Kontrola nečijeg stanovanja je način kontrole kako rada tako i slobodnog vremena, i zato su borbe za stanovanje uvijek, dijelom, borbe za autonomiju. Više nego bilo koji drugi predmet potrošnje stanovanje struktuira način na koji individue uzajamno djeluju s drugim, sa zajednicama i širim kolektivima. Gdje i kako neko živi presudno utiče na odnos te osobe sa državom i omogućavanje odnosa sa drugim građanima i društvenim pokretima.
Nijedna druga savremena roba nije toliko važna za regulisanje građanstva, rada, identiteta, solidarnosti i politike.
Ovaj aspekt stanovanja – njegovu živu, univerzalno neophodnu, društvenu dimenziju, i identitet doma – treba braniti. Pred nama analitičarima, stanarima, i učesnicima u borbama za stanovanje je izazov da razumijemo uzroke i posljedice multidimenzionalnog napada na stanovanje. Naš cilj je da osiguramo kritičko razumijevanje političko-ekonomske prirode stanovanja, ono koje bi nam pomoglo da razvijemo dublju svijest o djelovanju potrebnom da se adresiraju i sadašnja i buduća kriza stanovanja.
Prevod s engleskog: Nenad Porobić
Tekst je prvobitno objavljen na portalu Jacobin.
