Živimo u periodu neoliberalnog kapitalizma, periodu masovne privatizacije, deregulacije i davanja olakšica stranim bankama i kompanijama u nadi da će lov na profit doprinijeti privrednom razvoju i cjelokupnom blagostanju jedne zemlje.
Međutim, neoliberalizam je samo proizašao iz naslijeđa prvobitnog, neobuzdanog kapitalizma, prije 200-300 godina. Na ovom mjestu možda treba da se prisjetimo neslavne historije divljeg (čitajte “liberalnog”) kapitalizma, prije nego što se nektirički prepustimo čarima njegove neoliberalne verzije.
Britanska istočno-indijska kompanija
Velika Britanija je prva isprobala blagodeti “liberalnog” društveno-ekonomskog sistema u svojoj koloniji Indiji, prije više od trista godina. Nekolicina privilegovanih ljudi su tu na kraju izašli kao „pobjednici“. Ti ljudi su u 18. vijeku bili vlasnici Britanske istočno-indijske kompanije, a u narednim vijekovima vlasnici mnogih drugih kompanija u zemljama koje su preuzele britanski model. Pokušaji da se kod kuće, u Evropi, nametnu takvi “liberalni” odnosi, srećom nisu uspijevali zbog mnogo višeg nivoa obrazovanosti i svijesti onih kojima je bila namijenjena sudbina radnika u takvim kompanijama.
Britanska istočno-indijska kompanija je osnovana u 17. vijeku kao trgovačko društvo, sa sjedištem u današnjem Bangladešu, koji je bio bogat čajem, pamukom i svilom. Akcionari tog društva su mahom bili plemići i bogati trgovci, koji su u isto vrijeme bili i članovi britanskog parlamenta – pa su od britanske krune postepeno pribavljali razne privilegije za svoju kompaniju, poput ovlaštenja da štampaju i koriste sopstveni novac, da imaju svoju privatnu vojsku i pravo da drugim zemljama objavljuju rat. Date privilegije mudro su iskoristili i napravili vojsku, koja je brojala dvostruko više vojnika od britanske kolonijalne uprave. Koristili su je za brutalno osvajanje, tako da su za nešto više od sto godina zagospodarili čitavom Indijom i stekli monopol nad trgovinom. Istočno-indijska kompanija je vremenom postala toliko moćna da je od 1757. godine njeno rukovodstvo direktno upravljalo britanskom kolonijom. Narednih sto godina indijskim stanovništvom vladala je država u državi – kojoj je jedini cilj bio profit.
Glad i eksploatacija robovske snage su bili glavna obilježja vladavine ove kompanije. Zbog potpune anarhije i stalnog haotičnog pljačkanja već osiromašenog naroda, Britanci su u 18. vijeku bili jako omraženi. Kolonijalna administracija se pokazala kao potpuno nesposobna da brine o narodu kojim je vladala. Tako je zbog lošeg upravljanja 1770. godine 10 miliona ljudi (tada trećina bengalskog stanovništva) umrlo od gladi. Kompanija je izgubivši trećinu radne snage, doživjela pad produktivnosti i tako pretrpela ogromne gubitke. A da stvari budu još gore, kako bi nadoknadila te gubitke, kompanija je povećala porez i nasilno ga prikupila od bengalskog stanovništva. Međutim, ni to nije bilo dovoljno da kompanija stane na noge. Zapravo, bila je na ivici bankrota i molila je da je britanski parlament finansijski spasi – što je na kraju i uradio.
Ono što je bilo zabinjavajuće jeste da glad iz 1770. godine nije vladala zbog suše ili propalih usjeva, već zato što se na poljima umjesto žitarica, voća i povrća gajio mak. Trgovina narkoticima je bila toliko profitabilna, da je kompanija zbog toga jednom vodila rat. Da nije bilo intervencije i temeljitih reformi britanske vlade u Indiji krajem 18. vijeka, u smislu uspostavljanja vladavine prava, poreskog sistema i pravosuđa, izvjesno je da bi Britanska istočno-indijska kompanija ubrzo izgubila sve posjede u Indiji.
Intervencija britanske vlade nije značila kraj kompanije, a može se reći da je stabilnost koja je bila uspostavljena na njenoj teritoriji zapravo povećala moć kompanije. Štaviše, kompanija je bila toliko moćna da je mogla da pobijedi Kinu u takozvanom Opijumskom ratu i primora je da joj ponovo izda dozvolu za trgovinu opijumom. Britanska istočno-indijska kompanija je čak imala i svoje kolonije. Osim Hong Konga, koji je poslije Opijumskog rata pripojila od Kine, kompanija je držala i Singapur, bitno trgovačko uporište u jugoistočnoj Aziji. Kompanija je konačno doživela krah kada se plaćenička vojska 1857. godine pobunila i zaratila protiv njih. Britanska vojska je uspjela da uguši pobunu, ali je epilog bio poguban za kompaniju. Dvije godine kasnije, shvativši koliki rizik kompanijsko upravljanje Indijom predstavlja, britanska vlada je konačno odlučila da pusti kompaniju niz vodu i nacionalizuje svu njenu imovinu.
Holandska istočno-indijska kompanija
Ovaj katastrofalni model upravljanja kolonijama primenjivale su i druge evropske države. Holandija je subvencionisala svoju istočno-indijsku kompaniju koja se u današnjoj Indoneziji prvobitno bavila trgovinom, poštujući principe slobodnog tržišta. Ali, kako su vremenom apetiti rasli, tako je principima opadao značaj – pa je poput njene britanske verzije, kompanija počela da uspostavlja monopol nad trgovinom koristeći vojnu silu, čineći brojne zločine protiv čovječnosti. Jan Piterson Koen, guverner Indonezije početkom 17. vijeka, tu je politiku upravnom odboru direktora predočio ovim riječima: „Vi gospodo iz iskustva znate da trgovina u Aziji mora biti održana i podstaknuta vojnom silom, koja će se finansirati iz profita koji se ostvaruje iz te trgovine – budući da se ne možemo baviti trgovinom bez ratovanja, niti voditi ratove bez trgovine.“ Kada je moćnom flotom iz regije istjerao Britance, Koen je želeći da uspostavi monopol nad uzgojem muskatnog oraha, karanfilića i drugih začina koji su uspijevali na Molučkim ostrvima, ista potpuno etnički očistio od domorodačkog stanovništva i na njih doveo robove koji su bili vlasništvo kompanije. Trend osvajanja novih teritorija u Indoneziji se nastavio, sve dok ih u 18. vijeku nisu pretekli Britanci. Na kraju se ispostavilo da je održavanje monopola koštalo više nego što su ti začini vrijedili i Holandska istočno-indijska kompanija je bankrotirala 1799. godine.
Međunarodna afrička asocijacija belgijskog kralja Leopolda
Krajem 19. vijeka belgijskom kralju Leopoldu se takođe dopao britanski recept, pa je osnovao svoju kompaniju pod paravanom naučno-istraživačke i humanitarne organizacije – po imenu Međunarodna afrička asocijacija. Pošto je uvjerio evropsku javnost da su njegove namjere potpuno altruističke, preko novo osnovane kompanije je unajmio plaćenike, silom zauzeo poveće parče Afrike, porobio domoroce i osnovao Slobodnu Državu Kongo. Da bi nadoknadio svoje troškove i ostvario profit u što kraćem roku, kralj je tokom prvih godina naredio eksploataciju slonovače, a poslije astronomskog skoka cene gume – i eksploataciju kaučuka. Porobljenim domorocima bile su zadate dnevne proizvodne kvote gume koje su morali da zadovolje. U suprotnom su bili kažnjavani sakaćenjem, paljenjem sela, ili ubistvima. Tokom ovog mračnog dvadesetogodišnjeg perioda eksploatacije Konga, nezamisliv broj ljudi je izgubio živote. Tačan broj nije poznat, ali većina stručnjaka se slaže da je nastradalo oko 10 miliona ljudi – što je petina stanovništva Konga.
Ova tragedija mnoge savremenike nije ostavila ravnodušnima i mnogi su veoma kritično pisali na tu temu. Tu spadaju Mark Tven i Artur Konan Dojl. Ali, djelo koje je zaista pokrenulo medijsku lavinu koja je sahranila Slobodnu Državu Kongo bilo je „Srce tame“ Džozefa Konrada – djelo bazirano na ličnim iskustvima kapetana parobroda u službi kompanije kralja Leopolda. Na kraju knjige glavni junak se vraća kući u Englesku, ogorčeno primjećujući malu razliku između takozvanih civilizovanih ljudi i divljaka. Po motivima ove knjige snimljen je film Frensisa Forda Kopole “Apokalipsa sada”, ali je priča vremenski transponovana u doba vijetnamskog rata i u Aziju.
Cijeli ovaj poduhvat najbolje oslikava Konradov citat o ljudima koje je kompanija zapošljavala: „...Njihov govor je bio govor gnusnih pirata, bio je drzak bez smjelosti, pohlepan bez odvažnosti i surov bez hrabrosti; nijedan nije imao ni truna obazrivosti, ni ozbiljnosti u pogledu cilja; izgledalo je kao da oni nisu ni svjesni da su te osobine potrebne u radu za dobro cijelog svijeta. Njihova želja je bila da iščupaju blago iz zemljine utrobe, a moralnog oslonca za postizanje tog cilja nisu imali više od provalnika koji obijaju sefove.“ Pred kraj svog postojanja, Slobodna Država Kongo je imala tako lošu reputaciju, tako da je belgijska vlada 1908. godine bila primorana da je ukine i pripoji susjednoj koloniji.
Šablon je isti. Imamo tri uništene zemlje sa milionima ubijenih, gdje je siromaštvo i dan-danas široko rasprostranjeno. Imamo jednu bankrotiranu i dvije likvidirane kompanije i tri gomile prebogatih bivših akcionara.
Ipak, zabluda je reći kako savremeni neoliberalizam ne funkcioniše tako – pošto i dalje funkcioniše odlično za određeni sloj ljudi. Možemo čak i reći da su svi navedeni događaji proizvod surovosti vremena u kojima su se događali, a da sličnim kompanijama nema mjesta u modernom dobu. Ali onda bismo se grdno prevarili.
United fruit: Ova kompanija je razlog zašto danas imamo izraz „banana republika“
U 20. vijeku pojavljuje se kompanija United Fruit (današnja Chquita Brands International), koja je imala ogromne plantaže širom Srednje Amerike i monopol nad trgovinom tropskog voća, koji su održavali dovodeći na vlast diktatore. Ova kompanija je razlog zašto danas imamo izraz „banana republika“. Osim plantaža, kompanija je imala lance hotela, plaže, kockarnice, željeznice, elektrane i bogate rudnike. Kompanija je takođe osnovala i sopstveno transportno preduzeće, koje je tokom tridesetih godina posjedovalo flotu od nešto manje od stotinu brodova. Imajući sav taj kapital u rukama, kompanija je bila savršena mašina za pravljenje novca – i svako ko je toj mašini stajao na putu bio je pokošen.
Taj pristup je prouzrokovao nekoliko masakra, od kojih se najšokantniji desio 1928. godine u mjestu Santa Marta, u Kolumbiji. U jednoj od fabrika kompanije započeo je štrajk radnika. Imali su samo četiri zahtjeva: 1) da sa kompanijom zaključe ugovor o radu; 2) da budu prijavljeni; 3) da rade osam sati dnevno; 4) da tokom radne nedjelje imaju jedan slobodan dan. United Fruit, uz podršku američke vlade, etiketirala je štrajkače kao komuniste i zahtijevala od kolumbijske vlade da uguši štrajk. U suprotnom, američka vojska je zaprijetila da će napasti Kolumbiju kako bi zaštitila interese kompanije. U nedelju, odmah poslije jutarnje mise, štrajkači su se zajedno sa svojim suprugama i djecom skupili u centru gradića i čekali da im se obrati guverner. A onda se umjesto guvernera pojavila kolumbijska vojska i svoje građane zasula mitraljeskom paljbom. U masakru je procenjuje se poginulo između osam stotina i tri hiljade muškaraca, žena i dece.
U slučaju kada su se države usprotivile kompaniji UF, ona je finansirala i organizovala državne udare i zavođenje vojnih hunti – u Hondurasu 1910. godine i u Gvatemali 1954. godine, uz pomoć američke obavještajne službe. Slučaj Gvatemale je bio pogotovu tragičan, pošto je ova zemlja bila novopečena demokratija, koja se samo jednu deceniju ranije oslobodila vojne diktature revolucijom. Zemlja je tada počela da se ekonomski razvija, propisana je minimalna zarada, započeti su programi opismenjavanja, a ženama je dato pravo glasa.
Jedna od brojnih reformi je naročito smetala kompaniji United Fruit – to je bila agrarna reforma, odnosno preraspodjela zemlje veleposjednika – budući da je i sama bila veleposjednik. Samo tokom vladavine posljednjeg diktatora, kompanija je dobila preko dvjesta hiljada hektara zemlje – zbog čega je tada aktuelna demokratska vlada počela da sprovodi nacionalizaciju njene imovine. Kompanija je reagovala tako što je uz pomoć CIA organizovala puč i dovela na vlast vojnu diktaturu, koja će u historiji ostati zapamćena po državnom terorizmu, eskadronima smrti i vraćanju imovine kompaniji UF. Kontroverza nije napustila kompaniju ni u 21. vijeku – kada se 2007. godine na suđenju pred američkim federalnim sudom izjasnila kao kriva za finansiranje “Ujedinjenih samoodbrambenih snaga Kolumbije”. To je bilo drugo ime za paravojne jedinice umiješane u trgovinu narkoticima i označene kao teroristička organizacija od strane SAD, Kanade i Evropske Unije.
Iz navedenog se može jasno uočiti šta se dešava kada kompanije postanu jače od samih država. Primjećuje se i sprega koja postoji između kompanija i država koje su im dale odriješene ruke – sprega koja je u suprotnosti sa temeljnim principima kapitalizma: slobodna trgovina i konkurencija. A možda najveća tragedija nije stvaranje uslova za nehumano postupanje i zloupotrebu moći tih kompanija, već izostanak krivičnog gonjenja ljudi koji su počinili ovako gnusne zločine. Usljed sprege sa državom, ogroman broj ljudi je prošao nekažnjeno.
U doba kada multinacionalne kompanije raspolažu većim kapitalom od pojedinih država, možda se treba ponovo zapitati gdje su postavljene granice njihovom djelovanju i da li ih treba mijenjati. I da li “dovođenje stranih investitora” ne znači predaju i prodaju dijelova zemlje beskrupuloznim kompanijama i pojedincima, ili su možda svjesna kolaboracija sa njima.
