Radna i socijalna prava koja danas baštinimo nisu pala sa neba, za njih se neko krvavo borio.
Piše: Stefan Gužvica
Tako se istorija radničkog i socijalističkog pokreta mogu posmatrati i kao istorija represije vlasti nad ljudima i pokretima koji su zastupali ideje društva jednakosti. Donosimo kratak pregled istorije ove represije u lokalnom kontekstu.
Ivo Andrić je 1919. godine opisao istoriju srpskog naroda kao „dugo kretanje između klanja i oranja“. Ovaj slikovit primer romantičarskog nacionalizma 19. veka u samo šest reči maestralno spaja zamišljeni pastoralni (i pretpostavlja se, egalitarni) seljački „narod“ i njegovu ključnu odliku, kolektivno stradanje.1 Naravno, problem u tom narativu je što egalitarni seljački narod u vremenu u kojem Andrić piše nije postojao.
Prvi svetski rat je dosta dobro ogolio odvojenost vladajuće klase od „naroda“, s kojim je ona navodno imala iste interese – od finansijskih malverzacija Pašićevog sina Radomira u Francuskoj do „opančarske afere“, u kojoj su niški industrijalci Milan i Vlada Ilić s pukovnikom Dušanom Popovićem zarađivali prodajući srpskoj vojsci raspale opanke. Međutim, u Andrićevom narativu postoji još jedna velika slepa tačka: u vreme kada piše, iako je seljaštvo još uvek bilo većinsko stanovništvo Srbije (i novoosnovane Kraljevine SHS), na istorijsku scenu je uveliko stupala nova klasa – proletarijat. Radnička klasa koja se izrodila iz seljaštva odigraće ključnu ulogu u istoriji dvadesetog veka. Ona danas čini ubedljivu većinu stanovništva Srbije, iako većinom nije organizovana kao politički subjekt.
Priča o borbi radništva za svoja prava nužno je i priča o represiji, jer prava nikada nisu poklonjena, i uvek su bila proizvod masovnih, često nasilnih borbi. Dostignuća koja su donedavno uzimana zdravo za gotovo, a koja su sad, usled odsustva militantnih radničkih organizacija, ponovo na udaru, proizvod su radničkih borbi. Osmočasovni radni dan, penzijski sistem, javno i svima dostupno zdravstvo, ili puka činjenica da su vas sa sedam godina poslali u školu a ne u fabriku posledica su toga što je neko u nekom trenutku u poslednjih dvesto godina krvario da bi do toga došlo. Tokom devetnaestog i dvadesetog veka, radni narod u Srbiji i Jugoslaviji, kako u gradu tako i u selima, bio je izložen ne samo goloj sili autoritarnih monarhijskih sistema, nego i neposrednijem sistemskom nasilju, koje je bilo posledica razvoja novog, kapitalističkog ekonomskog sistema.
Srbi i Romi protiv zajedničkog neprijatelja
Prvi poznat zabeležen štrajk u novijoj srpskoj istoriji dogodio se u Beogradu 1834. godine. U Savamali, na mestu gde je Miloš Obrenović naredio rušenje sirotinjskih kuća, počela je izgradnja palata za vladajuću klasu mlade Kneževine. Međutim, radnici koji su ručno pravili cigle, većinom Romi, obustavili su rad jer s niskim nadnicama nisu mogli pokriti ni najosnovnije životne troškove. Njihove kolege Srbi ubrzo su se pridružili štrajku, sa istim zahtevima za veću platu. Knez Miloš je smislio solomonsko rešenje: Srbima je povisio plate, a otpustio je Rome koji su štrajkovali, i tako podelio i slomio radnički otpor.2 Ovaj prvi štrajk u istoriji Srbije dogodio se otprilike na istom mestu gde će, 184 godine kasnije, radnici ginuti da bi se ponovo gradile bogataške palate. Taktike stvaranja podela među radništvom ostale su identične u osnovnim crtama.
Najpoznatiji predstavnik ranog socijalizma kod nas, Svetozar Marković, osuđen je 1874. godine na osamnaest meseci zatvora samo zato što je pisao protiv kneza Milana Obrenovića. Iako je Marković bolovao od tuberkuloze, kragujevačka policija nije dozvoljavala da se premesti iz vlažne i hladne zatvorske ćelije, a sudija koji se protivio osuđivanju na zatvorsku kaznu oslobođen je dužnosti i poslat u provinciju.3 Uprkos tome što je odslužio samo polovinu kazne, boravak u zatvoru bio je dovoljan da ozbiljno naruši Markovićevo zdravlje. Umro je na lečenju u Trstu, samo četiri meseca po izlasku iz pritvora.
Danas zaboravljena, ali u svoje vreme mnogo skandaloznija bila je smrt seljačkog vođe Adama Bogosavljevića, koji je bio poslanik radikala-socijalista u Narodnoj skupštini i koji je 1880. godine umro nakon hapšenja pod nerazjašnjenim okolnostima. Iako su lekari tvrdili da nije otrovan, njegova smrt je izazvala bes i pobune seljaštva širom Srbije.4 Bivši sveštenik, lekar i još jedan pionir socijalizma, Vaso Pelagić, prvo je strpan u ludnicu jer je tvrdio da religija izmišljena da bi se sirotinja držala pod kontrolom, a potom je i poslat u požarevački zatvor, gde je na kraju i umro. Njegov saborac, Mita Cenić, takođe je na robiji oboleo od tuberkuloze, i po izlasku iz zatvora umro.5 Loši uslovi u zatvorima Kneževine Srbije često su sami izazivali smrt radničkih vođa, tako da je smrtna kazna postala praktično nepotrebna.
Što organizovaniji štrajk, to jača represija
Tokom 1890-ih se pojavljuju prve ozbiljnije radničke organizacije pod uticajem ideja ortodoksnog marksizma. Zalagale su se za poboljšanje uslova života i rada proletarijata, te širenje političkih sloboda, uključujući i borbu za republiku. Međutim, ozbiljnije i masovnije borbe dovodile su do ozbiljnije represije. Tokom devetnaestog veka, štrajkovi su većinom bili „divlji“, odnosno nastajali su spontano, bez postojanja radničke organizacije koja bi štrajk pripremila. Organizovani štrajkovi nailazili su na žešći otpor države: počelo je dovođenje štrajkbrehera pod policijskom pratnjom, prebijanje i hapšenje radnika, te proterivanje radničkih vođa iz njihovih mesta prebivališta.6
Tokom poslednje decenije devetnaestog veka, prve radničke organizacije počele su i sa proslavama Prvog maja, koji je Druga internacionala ustanovila kao Međunarodni praznik rada. Prvi pokušaj proslave, 1893. godine, žandarmi su rasturili, a samo mala grupa obućara prodefilovala je gradom pod policijskom pratnjom. Kraljevska vlast je protestne šetnje radnika za Prvi maj nekoliko godina zabranjivala, da bi prve uspešne demonstracije bez ometanja od policije bile održane tek 1896. godine.
Ovome treba dodati i potpuno legalne vidove strukturnog nasilja koji su tada bili masovna pojava: početkom dvadesetog veka, dečaci u Srbiji počinjali su da rade sa osam, a devojčice sa deset godina. Beogradske abadžije imale su radni dan od po 15–16 sati, a u „srpskom Mančesteru“ Leskovcu krojači i krojačice zarađivali su manje od 25 dinara mesečno.7 Pionir srpskog marksizma Dragiša Lapčević tvrdi da je u određenim preduzećima u Raškoj radno vreme bilo čak 21 do 22 sata dnevno.8
Godina 1903. i pad dinastije Obrenović doneli su novu nadu radničkom pokretu, te su u prvim mesecima nakon dolaska Karađorđevića na vlast osnovane Srpska socijaldemokratska partija, kao sekcija Druge internacionale, te Glavni radnički savez, kao krovna organizacija sindikata. Međutim, već naredne godine, radikalski ministar unutrašnjih poslova Stojan Protić uputio je protivustavan raspis protiv socijalista, kojim su policiji razrešene ruke za progon i hapšenja radništva, te zabrane socijalističkih novina.
Uprkos tome, politički progon radništva bio je generalno blaži nego u doba Obrenovića, što je vladajuću klasu podstaklo da traži nova sredstva represije. Jedno od njih bilo je angažovanje paravojnih četničkih formacija, blisko povezanih s vojnim i bezbednosnim strukturama, koje su napadale i ubijale štrajkače. Tokom štrajka radnika kanalizacije u Beogradu, 29. marta 1906. godine, četnici pod komandom Koste Pećanca na smrt su prebili dvojicu radnika. Dva dana kasnije, iste trupe su otvorile vatru na štrajkače i ubili još jednog radnika, te teško ranili sedmoricu.
Pećanac za zločin nikada nije odgovarao, ali je zato jedan od socijalističkih vođa, Nedeljko Divac, optužen za pokušaj ubistva jer je navodno pucao na komite nakon što su otvorili vatru na radnike.9 To, naravno, ne znači da je sama policija oklevala da upotrebi silu. Jedan od najpoznatijih i najvećih štrajkova u periodu pre 1914. godine, štrajk radnika šećerane u Čukarici, završio se tako što je policija ubila četvoricu radnika u pokušaju da kapitalistima obezbedi uvođenje štrajkbrehera u fabriku.10
Uprkos periodičnim incidentima s policijom i četnicima u službi dvora, Kraljevina Srbija pod Karađorđevićima, po ugledu na sve kapitalističke demokratije, na papiru je garantovala poprilično široke slobode za svoje podanike. To, naravno, nije podrazumevalo demokratiju na radnom mestu. Praksa dečjeg rada u fabrikama se nastavljala, a rad od po dvanaest i više sati dnevno i dalje je bio uobičajen. Pored toga, policija je, po nalogu kapitalista, hapsila potpuno nevine ljude na ulicama Beograda i odvodila ih na prisilan rad.11
Smrti na radnom mestu bile su normalna pojava, te je, prema podacima Radničke komore, samo od 1906. do 1910. godine, najmanje 2.212 osoba poginulo na radnom mestu.12 Najpoznatiji slučaj smrti na radnom mestu svakako je bilo ubistvo Stevana Kolakovića. Njega je 28. februara 1909. godine na smrt pretukao njegov poslodavac, princ Đorđe Karađorđević. Iako je srpska građanska štampa oklevala da piše o stvarnim uzrocima Kolakovićeve smrti, tvrdeći da je pao niz stepenice, „Radničke novine“, glasilo Srpske socijaldemokratske partije, obelodanile su da je prinčev sluga brutalno ubijen, što je u konačnici dovelo do abdikacije princa u korist njegovog mlađeg brata Aleksandra. Za ubistvo mu nikada nije suđeno.
Logorima i ubistvima protiv komunizma
Balkanski ratovi i Prvi svetski rat doveli su do privremenog zatišja klasne borbe (bar od strane potlačenih klasa), te je u tom periodu zabeleženo malo radničkih borbi, iako je bogaćenje vladajuće klase na svetskom ratu, kako u Srbiji tako i drugde, dobro dokumentovano, poput već pomenute „opančarske afere“. Slabljenje velikih sila usled svetskog rata dovelo je do revolucionarnog talasa i porasta popularnosti radikalno-emancipatorskih ideja, pre svega komunističke, nakon uspešne Oktobarske revolucije u Rusiji. Procenjuje se da je oko 20.000 ljudi iz buduće Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca na neki način učestvovalo u revolucionarnim borbama u Rusiji, većinom na strani sovjetske vlasti.13 Zbog toga je novoosnovana Kraljevina početkom 1919. godine stvorila sistem sabirnih logora za povratnike iz ratom zahvaćenih zemalja Centralne i Istočne Evrope, u svrhu sprečavanja širenja subverzivnih radikalno levih ideja.14
Uspehe novoosnovane Komunističke partije Jugoslavije pratila je i intenzivnija politička represija, počevši od takozvane Afere Diamantstein, u kojoj je vodećim jugoslovenskim komunistima neuspešno suđeno za pokušaj državnog udara.15 Nakon što su komunisti Filip Filipović i Svetozar Delić izabrani za gradonačelnike Beograda i Zagreba, kraljevska vlast ih je sprečila da tu dužnost i preuzmu.
Iako su ovi incidenti relativno poznati, i radničko organizovanje odozdo imalo je svoje žrtve, mnogo brojnije od vrha Komunističke partije. U štrajku železničara u aprilu 1920. godine učestvovalo je oko 50.000 ljudi koji su se borili za skraćenje radnog vremena. Kraljevska vlast je na taj zahtev odgovorila dovođenjem vojske za rasturanje štrajka. U Ljubljani je ubijeno 14 i ranjeno 30 radnika.16 Krajem godine odigrala se i čuvena pobuna husinskih rudara. Borba za veće plate je, u očima nove vlasti, po pravilu zahtevala najbrutalnije moguće odgovore. Žandarmerija je pobunu ugušila u krvi i ubila sedmoricu rudara. Otprilike u isto vreme, u decembru 1920. godine, ubijeni su i prvi istaknutiji komunistički organizatori: 2. decembra 1920. ubijen je prizrenski komunista Zef Ljuš Marku, a 31. decembra vukovarski povratnik iz Sovjetske Rusije Stjepan Supanc.
Čuvena Obznana je donesena 30. decembra 1920. godine, dan pre Supančevog ubistva, što znači da su ubistva mnogih radnika i jednog komunističkog rukovodioca pre tog perioda bili deo progona potpuno legalnih organizacija, a masovna policijska represija bila je odgovor na potpuno legalne akcije kao što su štrajkovi. Neki mlađi komunisti ubrzo su zaključili da se na beli teror mora odgovoriti crvenim terorom, te su 1921. godine pokušali atentat na prestolonaslednika Aleksandra Karađorđevića, a potom i uspešno ubili ministra unutrašnjih dela Milorada Draškovića, autora Obznane. Ovi potezi nisu bili odobreni od partijskog rukovodstva, koje je individualni teror smatralo kontraproduktivnim.17 S obzirom na to da je ubrzo usledio Zakon o zaštiti države i novi val represije nad komunistima, može se reći da je partijsko rukovodstvo bilo u pravu.
Najefikasnija i najbrutalnija kazna za radničke vođe u zatvorima bilo je proizvoljno slanje u samice. Organizatori pokušaja atentata na prestolonaslednika, Spasoje Stejić i Lajoš Čaki, u samicama su proveli sedam, odnosno pet godina, nakon čega su obojica poludeli.18 Ilegalne policijske egzekucije vodećih komunista u pritvoru pre suđenja su, međutim, bile vrlo raširena praksa. Najpoznatiji je svakako slučaj sekretara partije, Đure Đakovića, koji je zajedno s Nikolom Hećimovićem ubijen u policijskom pritvoru, da bi potom policija izjavila da su ubijeni u pokušaju bekstva. Slična sudbina zadesila je i doktora Dragišu Mišovića, Božu Vidasa Vuka, Bracana Bracanovića, Vladimira Nešića i Rista Samardžića. Iako je većina komunista ubijena nakon uspostavljanja Šestojanuarske diktature, ubistava je bilo i između 1921. i 1929. godine. Najpoznatiji i najbrutalniji slučaj bilo je ubistvo slovenačkog proletera Franje Vulča, kojeg je policija 1926. godine uhapsila i tukla dok mu nisu polomili obe ruke i noge, a kada je od povreda preminuo, strpala ga je u džak i bacila u Dunav.19
Senke nad Kraljevinom
Kao i u Kraljevini Srbiji pre toga, čak i politički neorganizovana radnička klasa bila je izložena stradanjima usled strukturnog nasilja i opšte društvene nejednakosti. Osmočasovno radno vreme, iako zakonski uvedeno u većini krajeva nove države do 1920. godine, u praksi nije bilo zagarantovano, nego je zavisilo prvenstveno od organizacije i militantnosti radništva na određenom radnom mestu. U Crnoj Gori, Bosni, Hercegovini i delovima Hrvatske glad je bila česta pojava, a najžešća je pogodila 1929. godine, u vreme diktature i finansijske krize.20
Dok je seljaštvo umiralo od gladi, radnička klasa je bila izložena ne samo siromaštvu nego i bolestima koje su harale urbanim sredinama. Zagrebački radnici imali su duplo veću šansu da umru od tuberkuloze nego pripadnici građanske klase.21 Većina radništva dobijala je „gladne nadnice“, odnosno plate od kojih nisu mogli da priušte sebi adekvatnu ishranu. U Beogradu dvadesetih je čak 80% stanovništva živelo ispod granice siromaštva.22
Iako je nakon ubistva kralja Aleksandra 1934. godine policijska represija isprva počela da jenjava, sve veća militantnost radništva, jačanje studentskog i ženskog pokreta, te geopolitičko okretanje Jugoslavije ka fašističkim zemljama doveli su do ponovnog pojačanja represije u Kraljevini. Ekstremno desničarski pokreti, poput komita Koste Pećanca tri decenije ranije, napadali su radništvo i svakog levo orijentisanog. Tako su na Beogradskom univerzitetu 1936. godine srpski nacionalisti ubili mladog skojevca Mirka Srzentića, a godinu dana kasnije su u Zagrebu ustaše ubile studenta Krstu Ljubičića. Dok su kazne za fašističke zločince bile srazmerno male, progon komunista se samo intenzivirao nakon ovih događaja.
Po ugledu na fašističke zemlje, godine 1935. otvoren je prvi koncentracioni logor za političke zatvorenike u Višegradu.23 Najveći i najpoznatiji logor osnovan je 1940. godine u Bileći, i u njemu su se, između ostalih, nalazili Ivo Lola Ribar, Moša Pijade, Ivan Milutinović, Pavle Gregorić i Đorđe Andrejević Kun. Neposredno pred izbijanje Aprilskog rata u logorima se nalazilo čak 2.000 jugoslovenskih komunista.24 Pred sam rat, kraljevska vlada je zabranila Ujedinjeni radnički sindikalni savez Jugoslavije, koji je tada brojao oko sto hiljada ljudi, te čak počela uvoditi antisemitske zakone, po ugledu na Hortijevu Mađarsku, ograničavajući broj osoba jevrejske veroispovesti koje smeju da se školuju.
Do konačne pobede
Izlišno je napominjati da se, nakon 1941. godine, represija nad radništvom i seljaštvom na teritoriji onoga što je dotad bila Jugoslavija samo intenzivirala. Isto tako, pojačana je već postojeća represija nad Jevrejima, a novoosnovana Nezavisna država Hrvatska počela je pripreme za genocid nad Srbima. Na udaru fašizma našli su se ne samo radnički pokret nego i čitave populacije arbitrarno određene za istrebljenje i proglašene „inferiornim“.
Represivna struktura Kraljevine Jugoslavije, koja je bila usmerena protiv radničkog pokreta, ogromnom većinom stavljena je u službu fašističkih okupatora. Tako se represija nad radničkim pokretom pokazala kao samo generalna proba za mnogo sistematičnije kampanje državnog nasilja. Pripadnici kvislinškog aparata u Srbiji su već 5. jula 1941. godine pogubili trinaest osoba, Srba i Jevreja, zbog komunističke aktivnosti – dva dana pre nego što je, po revizionističkom istorijskom narativu, „prvi put Srbin zapucao na Srbina“.
Istorija radništva u Srbiji pokazuje da Srbin koji puca na Srbina nije nekakva tragedija koju su izazvali komunisti. Srbinu nikada nije bio problem da na Srbina puca, dokle god je onaj koji puca bio kapitalista koji je branio svoje bogatstvo od radnika koji bi se drznuo da zatraži kraće radno vreme ili veću platu.
Naravno, 1945. godina, oslobođenje i revolucija nisu doveli do kraja radničkih borbi, niti do kraja sistemskih problema radničke klase. Već tokom pedesetih godina, radnici stupaju u štrajkove širom Jugoslavije, često nezadovoljni nemogućnošću nominalno radničke države da ih dovede do obećanog besklasnog društva. U različitim periodima istorije socijalističke Jugoslavije, štrajkovi su jačali ili jenjavali, u zavisnosti od ekonomske situacije u državi i generalnog (ne)zadovoljstva proletarijata. Najviše ih je bilo krajem osamdesetih, a potom su republičke vladajuće elite uspešno nametnule nacionalnu interpretaciju društva umesto klasne, veoma nalik onome što je uradio knez Miloš vek i po ranije.
Srpski kapitalista tako se postarao da srpski radnik ne zapuca na njega, nego na albanske, hrvatske i druge radnike, koji su zauzvrat takođe prepoznali interes svojih vlastodržaca i poslodavaca kao sopstveni i „nacionalni“. Ova tragedija, čije posledice traju i danas, donela je za sobom nov talas represije radništva, kako političke, tako i ekonomske. O tim žrtvama će tek pisati istoričari budućnosti, zgražavajući se nad varvarstvom i patnjama koje je ljudskom rodu nanelo prevaziđeno klasno društvo u ranom dvadeset i prvom veku.
