I danas postoje oprečna mišljenja o Kseniji Atanasijević, prvoj Srpkinji koja je postala doktor nauka i univerzitetski profesor. Kao da se ženama na Balkanu ne prašta njihova izuzetnost ni poslije smrti. Ksenija Atanasijević je najveća srpska žena mislilac, čija je glavna tema problem zla u pojedincu i društvu.
piše: Ilijana Božić
Biti prva žena univerzitetski nastavnik u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca bio je za ondašnje prilike veliki korak, ali i preveliki izazov patrijarhalnim krugovima u rodno homogenoj univerzitetskoj sredini, koja nije mogla ni htjela da se pomiri sa dolaskom tako mlade, sposobne i uspješne žene. Dobijala je zvanične pozive da predaje u Americi, a ona je i pored svega odabrala da ostane u Beoradu.
U svijetu knjiga i drugarstva
Ksenija Atanasijević rođena je 1894. godine u Beogradu, kao šesto dijete uglednog ljekara Svetozara Atanasijevića. Majka Jelena umrla je poslije porođaja, pruživši život svojoj kćerci Kseniji Atanasijević. Ova tragedija odredila je njen život. Nije imala nikakvo sjećanje na majku. Kada je imala dvanaest godina umire joj otac, a brigu o njoj preuzima maćeha, nastavnica Više ženske škole, Sofija Atanasijević. Sve smrti i razočarenja, koja su pogodila Kseniju Atanasijević nisu od nje napravila tihu i povučenu osobu. Naprotiv, postala je promišljena, pragmatična, racionalna i odlučna žena kojoj je bilo dosta toga da pametne žene budu nipodaštavane. Poslije očeve smrti malo se smijala, a često čitala Dostojevskog kojim je bila oduševljena. Dane je provodila sa Rastkom Petrovićem, srpskim pjesnikom, koji joj je bio najbolji drug. Rastko Petrović je dolazio kod Ksenije Atanasijević i po suncu i po snijegu, vukao je za haljine i tjerao da izađe na vazduh, da ostavi knjige. Družila se sa njegovom sestrom Nadeždom Petrović, koja će postati poznata slikarka. Kod Nadežde Petrović čula je prvi put zanesene priče o filosofima.
Nadežda Petrović, portret Ksenije Atanasijević
Prvi uspjesi praćeni neprihvatanjem i zlobnim ogovaranjima
Studirala je filosofiju i klasičnu filologiju u Beogradu, Parizu i Ženevi. Profesor glavnog predmeta bio joj je slavni Branislav Petronijević, koga zbog otkrića u paleontologiji i filosofskih naučnih radova visoko uvažavaju evropski naučni krugovi. Na Beogradskom univerzitetu Petronijević je bio strah i trepet. U pismu prijateljici Ksenija se jadala govoreći da su njegova predavanja „fiziološki neizdrživa“. Petronijević otkriva Kseniju Atanasijević kao najtalentovaniju na fakultetu i neformalno je proglašava svojom nasljednicom. Međutim njeni prvi uspjesi na fakultetu bili su i prvi susreti sa zlobom sredine, koja nikada nije podnosila, a kamoli podržavala izuzetnost. Čaršija počinje sa ogovaranjima, plasira se priča o ljubavnoj vezi Ksenije Atanasijević i profesora Branislava Petronijevića. Ondašnja šala o njihovom odnosu glasila je:
U šetnji bi raspravljali o Šopenhaueru, u kafani se svađali oko Spinoze, u krevetu vrištali i udarali se jastucima polemišući o Platonu.
Branislav Petronijević
O prijateljstvu profesora Petronijevića i njegove 19. godina mlađe studentkinje tada se dosta govorilo i pisalo. Ali ni on ni ona nikada nisu pojasnili prirodu svojih odnosa.
Prva Srpkinja doktor nauka
Ksenija Atanasijević za temu svog doktorskog rada uzima djelo Đordana Bruna i traga za rijetkim knjigama o njemu, po cijeloj Evropi. Njena doktorska teza nosi naziv „Brunovo učenje o najmanjem“, a odbranila ju je u januaru 1922. godine. Tada je imala 28 godina. U komisiji su bili Petronijević, Milutin Milanković i Veselin Čajkanović. Petronijević tada prevazilazi i sopstvenu zajedljivost i surovost prema studentima, pa u jednom času Kseniju Atanasijević, iako na filosofskom ispitu, vodi kroz područje više matematike. Ona tada neočekivano dokazuje da je spremna da objasni i matematičke formule koje se tiču djela Đordana Bruna, a zapanjeni Petronijević i Milanković gledajući jedan u drugoga komentarišući :
Kolega, је l’ sve u redu sa hormonima naše kandidatkinje?!
Njihovi nespretni komplimenti trebalo je da kažu kako je Ksenija pametna „kao muškarac“, ali takve šale su učvrtile stav Ksenije Atanasijević i njenu rješenost da se bori za ravnopravnost žena u društvenom životu Kraljevine Jugoslavije. Petronijević je možda svojom surovošću na ispitu, želio da raskrinka tračeve o njegovoj sentimentalnosti prema Kseniji Atanasijević.
Istina i laž u ljubavnom životu Ksenije Atanasijević
Uspjeh se gorko plaća u jednoj patrijarhalnoj sredini, pogotovo kad uspije žena. Sredina ne oprašta. Kseniju Atanasijević proglašavaju ljubavnicom njene najbolje drugarice Zore Stanković. Potom na scenu izbija skandalozna ljubavna veza Ksenije Atanasijević i poznatog beogradskog ljekara, oženjenog čovjeka, Milana Markovića. Tadašnja žuta štampa, listovi „Balkan“ i „Veče“ objavljuju naslove o ljubavnom životu Ksenije Atanasijević i Milana Markovića. Čaršija ih ne ostavlja na miru ni onda kada se Milan Marković razvodi i ženi Kseniju Atanasijević. Sjenka „razvela beogradskog lekara“ ne prestaje da prati Kseniju Atanasijević.
Čestitam vam gospođice, ušli ste u pakao!
Prošlo je dosta čaršijskog naklapanja i vrdanja na samom Univerzitetu, da bi konačno u oktobru 1923. Ksenija Atanasijević bila izabrana za docentkinju Filosofskog fakulteta, na predmetu Istorija klasične filologije. Na početku rada na Univerzitetu Ksenija Atanasijević se upoznavala sa kolegama, a kada se predstavljala velikom matematičaru Mihailu Petroviću on joj je stegao ruku uz nekoliko utješnih riječi. Čudila se zašto je tješi, da bi joj dr Tihomir Đorđević otvorio oči rekavši: Čestitam vam, gospođice, ušli ste u pakao!
Činjenica da je mlada žena postala predavač na Univerzitetu zasmetala je mnogima, a uvrijeđeni profesor Miloš Trivunac, na sjednici univerzitetskog vijeća ponosno je kazao:
Ima krajeva u Srbiji gde žene ljube u ruku mlađe muškarce, a vi hoćete da date katedru docenta jednoj mladoj devojci.
Tadašnji profesori prosto nisu mogli da zamisle da jedna djevojka postane njihova koleginica, iako je za to ispunjavala sve uslove.
Prva žena profesor u Srbiji trudila se da u naučnom radu ostane nezavisna, a da se na Univerzitetu ne prikloni ni jednom klanu. Kolege su joj neprestano stvarale probleme i razne smicalice, ali su je studenti mnogo voljeli. Međutim, neki studenti koji su cijenili njen rad imali su povremeno nevolja zbog toga. Smetalo je kolegama to što se Ksenija Atanasijević nije htjela prikloniti ni jednom klanu, niti je pristajala da bude sjenka ili sluga nekog starijeg profesora. Njena naglašena individualnost i velika stvaralačka nadarenost bila je onemogućavana na svakom koraku u takvoj sredini.
Vrhunac intriga, optužba za plagijat
Na Beogradskom univerzitetu Ksenija Atanasijević nije mogla izdržati torturu koju su joj priređivale kolege. Protiv nje anonimno radi čitav krug profesora koji se okomio na nju i neprestano smišljao afere koje bi joj naškodile. Petronijević je predložio da Kseniju Atanasijević izaberu za vanrednog profesora na Katedri za istoriju filosofije. Kasnije je sam povukao taj prijedlog, pa se pričalo o ljubavnoj osveti. Na sjednici univerzitetskog vijeća, koja je trebalo da prvu srpsku univerzitetsku nastavnicu unaprijedi u zvanje vanrednog profesora, došlo je do dramatičnog obrta. Čuveni arheolog Miloje Vasić optužio je koleginicu za plagijat. Tvrdio je da je Ksenija Atanasijević u jednom svom članku navela djelo izvjesnog istraživača, a da nije navela njegovo ime ni naziv djela. Međutim, to nije bla istina. Nije bila riječ o članku, nego o tri popularna filosofska predavanja, koja je ona držala van fakulteta i nastave, što se nije kosilo sa akademskim pravilima. Zamjerano joj je da se nedovojno učtivo javlja pojedinim profesorima, da za druge autore piše polemičke članke protiv pojedinih kolega, da joj je Holandija ponudila nastavničko mjesto itd. Na osnovu toga, ovaj krug profesora organizuje glasanje za izbacivanje profesorice Ksenije Atanasijević sa Univerziteta. Profesor i pravnik Živojin M. Perić javno i vatreno upozorava da je to protivzakonito. Anonimna grupa tada diskusiju prebacuje na teren „autonomije Univerziteta“. Ksenija Atanasijević piše polemičke tekstove i poziva one koji je napadaju da javno kažu u čemu je stvar. Ona traži pravo da se bar odbrani. S druge strane niko se ne oglašava, a kako vrijeme prolazi čaršija stvara utisak da „tu nečeg ipak ima“. Naredne godine, prva žena doktor nauka u Srbiji podnijela je ostavku. Kasnije je priznala da joj je nedostajala psihička i fizička snaga da drži svoju katedru „sa po dva mača u svakoj ruci“. Ugledne ličnosti, umjetnici, intelektualci, osudili su postupak Filosofskog fakulteta. Međutim, ta podrška nije mogla ništa da promijeni. Ona je za Kseniju Atanasijević bila samo moralna satisfakcija.
Ona nije nikakav filozof, ona je Mata Hari...!
Tako je sav bijesan i crven u licu vikao dekan Nikola Popović na svoje kolege kada su ga pitali zašto je jedina žena doktor filosofije i prva dama koja je dobila katedru „izbačena“ sa Filosofskog fakulteta. Smatra se da je Popović imao tajni dosije Ksenije Atanasijević i nije je želio kao ruskog agenta na Univerzitetu, ali ni kao ženu tog nivoa načitanosti i misaonosti.
Dvanaest godina je ratovala sa kolegama, ali to je za njenu nauku bilo plodonosno doba. Održala je brojna predavnja na Kolarčevom narodnom univerzitetu, na radiju, u ženskim udruženjima širom jugoslovenske države, kao i u Parizu, Atini, Sofiji. Već tada je napisala 250 radova iz filosofije, etike, estetike, antičke književnosti. Njena predavanja su postala veoma popularna. Intelektualna elita išla je da je sluša, novine su objavljivale samo pohvale. Do kraja života je nastavljala da piše i prevodi. Pisala je i objavljivala na srpskom, francuskom, njemačkom jeziku, a prevodila sa starogrčkog, engleskog i latinskog. Prevodila je djela Platona, Aristotela, Spinoze, Hauzera. Svoj zaokruženi filosofski sistem prikazala je u kapitalnom djelu „Filosofski fragmenti“ u dva toma. Treći tom je izgubljen. Bila je gimnazijski profesor, docent za istoriju filosofije na Beogradskom univerzitetu, prosvjetni inspektor za višu nastavu i bibliotekar.
Priznanje iz Londona
Dok su se intrige vodile u Beogradu, njen doktorski rad o Đordanu Brunu, Enciklopedija Britanika uvrstila je u svoje odrednice kao relevantnu literaturu za shvatanje misli Đordana Bruna.
Hapšenja od strane Gestapoa i komunističke vlasti
Za vrijeme Drugog svjetskog rata u Beogradu, Ksenija Atanasijević odbija da potpiše čuveni Apel beogradskih intelektualaca. Prije rata pisala je protiv nacizma i Hitlera u odbranu Jevreja. Zapamćena je kao međunarodna mirovna aktivistkinja, koja se zalagala i za ravnopravnost polova. Zbog svega toga kasnije ju je uhapsio Gestapo. Poslije završetka rata, nove komunističke vlasti je hapse. Jedan od njenih bivših kolega filosof Dušan Nedeljković postao je dekan Filosofskog fakulteta, akademik i predsjednik Komisije za ratne zločine. On je, vodeći ideološke čistke među srpskim intelektualcima, tražio smrtnu kaznu za Kseniju Atanasijević. Iz komunističkog zatvora je izašla živa, lišena građanskih prava, a sve njene knjige su stavljene na listu zabranjenih. Ksenija Atanasijević nastavlja da radi anonimno i priprema treći tom svog životnog djela „Filozofski fragmenti“. Taj rukopis nikad nije pronađen. Na osnovu onoga što je pronađeno, smatra se da je Ksenija Atanasijević tvorac originalnog i cjelovitog flosofskog sistema.
Smrt i zaborav
Umrla je u Beogradu u 88. godini. Stara porodična grobnica Ksenije Atanasijević postoji samo u arhivskom registru. Grobno mjesto je prekopano i prodato novim vlasnicima, a sve grobne ploče su uništene. Privatna porodična grobnica uništena je krajem osamdesetih godina i više nema nikakvih zemnih tragova o njoj. Na kraju, čaršija ju je kaznila zaboravljanjem.
Autor: Impuls
