Kad govorimo o romskoj nacionalnoj manjini, često se služimo stereotipima o nomadskom načinu života, neprestanom kretanju i čestim migracijama kojima su pripadnici ove zajednice skloni. Ipak, činjenica da prvi istorijski zapisi o naseljevanju Roma na ovim prostorima datiraju još iz doba vladavine cara Dušana, u četrnaestom veku, ne ide u priliog ovim tvrdnjama. S druge strane, malo ko govori o razlozima zbog kojih su Romi u prošlosti morali da se sele, i zbog čega danas mlađe generacije Roma masovno migriraju u zemlje Zapadne Evrope. Nažalost, pokazalo se da ih u tim zemljama ne čeka ništa lakši i socijalno sigurniji život.
Strukturno nevidljivi, socijalno obespravljeni i rasno diskriminisani, Romi u Srbiji većinski žive u krajnjem siromaštvu, bez rešenog stambenog pitanja i bez mogućnosti kontinuiranog obrazovanja. Usled sve agresivnije privatizacije zemljišta na kojima decenijama organizovano žive, Romi se sve češće prinudno raseljavaju, bez namere nadležnih za sistemskim rešenjima.
Naselje Crvena zvezda u Nišu spada u najsiromašnija romska naselja u zemlji. Ovo naselje postoji više od šezdeset godina na zemljištu niške ciglane, koja je sada u privatnom vlasništvu. Sadašnji vlasnik ciglane zahteva od čelnika grada da iseli romske porodice, međutim niko od nadležnih ne nudi konkretno rešenje za stanovnike ovog naselja, pa ovaj problem ostaje nerešen.
Danas su Romi druga najbrojnija nacionalna manjina u Srbiji. U vreme socijalističke Jugoslavije bilo je sporno da li Romi spadaju u etničku grupu ili nacionalnu manjinu, ali je nedvosmisleno da su u tom sistemu ipak imali daleko bolje uslove za život nego danas. Samim tim što su lakše, kao i svi ostali, dolazili do posla imali su veće šanse da sebi obezbede krov nad glavom. Procenat nezaposlenih u romskoj populaciji u Jugoslaviji kretao se oko 20%, dok je danas taj procenat znatno viši. Nije zanemarljiva ni činjenica da je socijalistički sistem, makar radi prikrivanja sopstvenih kontradikcija, pokazivao daleko veću toleranciju prema Romima dok su se naseljavali na zemljištu u državnom posedu.
Kad govorimo o romskoj nacionalnoj manjini, često se služimo stereotipima o nomadskom načinu života, neprestanom kretanju i čestim migracijama kojima su pripadnici ove zajednice skloni. Ipak, činjenica da prvi istorijski zapisi o naseljevanju Roma na ovim prostorima datiraju još iz doba vladavine cara Dušana, u četrnaestom veku, ne ide u priliog ovim tvrdnjama. S druge strane, malo ko govori o razlozima zbog kojih su Romi u prošlosti morali da se sele, i zbog čega danas mlađe generacije Roma masovno migriraju u zemlje Zapadne Evrope. Nažalost, pokazalo se da ih u tim zemljama ne čeka ništa lakši i socijalno sigurniji život. S obzirom na to da Evropska unija svesno primenjuje politiku socijalnog isključivanja Roma, jer se pokazalo da su Romi za njih neposlušna masa, oni često bivaju vraćeni u zemlje iz kojih su došli. Procesom evropskih integracija EU ovakvu politiku nameće i državama kandidatima za pristup, pa se Romi često nalaze na ničijoj zemlji, potpuno isključeni iz društva. Kad imamo ovo u vidu, ne treba da nas čudi zašto i danas, nakon toliko vekova, više od dve trećine Roma živi u kartonskim, nelegalnim naseljima. Zašto i danas država zatvara oči pred krajnje nehumanim uslovima u kojima odrastaju romska deca?
Prema poslednjem popisu stanovništva, u Srbiji živi 147.604 Roma, a prema nezvaničnim podacima oko pola miliona. Po zvaničnim podacima, u 120 opština u Srbiji postoji 523 romska naselja sa više od stotinu stanovnika, a broj onih sa manje od stotinu stanovnika i danas je nepoznat. Činjenica da u velikoj većini ovih naselja ne postoji nikakva infrastruktura sama po sebi govori mnogo. U njima najčešće ne postoje elektro-mreža ni vodovod i kanalizacija, ulice nisu asfaltirane, nisu čak ni posute, a zbog poslova koji su Romi primorani da rade ova naselja često liče na deponije, ili se čak na deponijama i nalaze. Krajnje nehumani uslovi života doveli su do toga da je prosečan životni vek Roma daleko kraći u odnosu na pripadnike drugih nacija u Evropi. Veliki je broj odraslih, ali i dece, obolelih od respiratornih oboljenja, hroničnih bolesti i karcinoma.
Više od 50% radno sposobnih Roma nema zaposlenje. Iz toga proizlazi većina problema romske zajednice, ali je najočigledniji problem stanovanja. Zbog činjenice da ne rade i da nemaju primanja Romi su bili primorani da se naseljavaju na državnim utrinama, ali i na zemljištu koje je tokom procesa privatizacije postalo privatno. Usled sistemske nebrige, ali i kao posledica krajnjeg siromaštva, proizilazi činjenica da Romi ne mogu da se školuju, što smanjuje njihove šanse da dođu do posla. Brojni vidovi društvenog isključivanja, poput institucionalne diskriminacije, nedostupnost zdravstvene i socijalne zaštite, nedostupnost obrazovanja i segregacija, primoravaju Rome da se bave manje plaćenim i po zdravlje opasnim poslovima poput sakupljanja i recikliranja gradskog otpada. Upravo taj posao, koji im omogućava preživljavanje, Rome snažno vezuje za grad, pa neretko viđamo romska kartonska naselja u užim centrima većih gradova. Zbog načina na koji su se naselili, većina stanovnika kartonskih naselja ne poseduje nikakve imovinske papire o zemljištu na kome žive. Zbog toga brojne romske porodice žive u neprekidnom strahu da bilo kada mogu biti iseljeni.
Naseljavanje u selima i po obodu grada za Rome nije adekvatno rešenje, ne zato što se njima ne sviđa periferija, nego zato što u tim oblastima mahom živi jednako siromašna radnička klasa, koja zbog više nego skromnog načina života Romima ne može obezbediti egzistenciju otpadom koji stvara. Pa ipak, pod izgovorom da štete i zaustavljaju razvoj, da onemogućavaju poboljšanje infrastrukture i naše gradove čine ružnijim, brojna romska naselja prebacivana su van grada. Iza ovih, inače rasističkih premisa stoji privatni interes kapitalista kojima je zarad ostvarivanja materijalne dobiti važnija „slobodna parcela“ od života nekih ljudi. Kruna ovakvog cinizma jeste činjenica da u saradnji s lokalnim i državnim vlastima, a pod izgovorom da time rešavaju problem stanovanja Roma, dobijaju velika sredstva iz evropskih fondova, koja na kraju pune privatne džepove.
Iseljavanje Roma u kontejnerska naselja predstavlja politiku getoizacije koja vodi daljoj izolaciji ljudi. Uvođenjem pravila ponašanja i zastrašivanjem od lokalnih vlasti, Romi u ovima naseljima bivaju stavljeni pod kontrolu političara, a pritom potpuno isključeni iz državnog sistema. Naselja u koja se romske porodice iseljavaju često su toliko izolovana da ne postoji saobraćajna veza sa gradom, čime sa ugrožavaju mnoga njihova prava. U tim naseljima Romi ne dobijaju ništa bolje uslove za život, a pri tome gube mogućnost da sakupljaju otpad i raciklažom zarade nešto novca. Ovim se Romi stavljaju u još težu situaciju, koja ih čini daleko najjeftinijom radnom snagom, a udaljava ih i od svih vidova socijalne zaštite. Daleko najozbiljniji problem je to što se time romskoj deci onemogućuje pravo na obrazovanje, jer ne mogu ići u školu.
Sve ove činjenice koristi deo civilnog sektora koji u saradnji s državom na račun romske manjine crpi znatna novčana sredstva iz evropskih fondacija, od kojih romska manjina ima veoma malo koristi, pa se sve pretvara u začarani krug protoka kapitala. Sam sistem evropskih fondova namenjenih rešavanju romske problematike strukturno je rasistički. Fondacije uopšte nemaju nameru da rešavaju suštinu problema romske manjine. Dodatno, najveći deo novca iz projekata koje odobravaju u okviru nevladinog sektora odlazi na izradu brojnih analiza, pisanje smernica i akcionih planova, pa je jasno da se problemi Roma u ovom smislu samo birokratizuju, a ne rešavaju.
Ipak, jedan mali korak ka poboljšanju stambenih problema romske populacije učinili su članovi Lige Roma, Stalne konferencije Romskih udruženja (SKRUG), koji su izradili nacrt zakona o legalizaciji održivih neformalnih romskih naselja. Oni traže da se usvoji zakon po kome će biti legalizovana sva romska naselja koja imaju više od stotinu stanovnika i koja su nastanjena pre 1971. godine. O ovom predlogu država još nije dala svoje mišljenje. Više je nego očigledno da za rešavanje ovog problena ne postoji interes, jer rešenje ovog problema zahteva znatne sistemske promene zakonskih okvira. Političari danas uglavnom govore o bezbednosti i sigurnosti građana (i njihove imovine), dok se pojam socijalne sigurnosti gotovo ne pominje. Ukoliko država ne može da obezbedi socijalnu sigurnost svojim građanima, postavlja se pitanje kome ona uopšte služi?
