U Bosni se ne radi o multikulturnom društvu. U Bosni je riječ o jednoj kulturi, kao uostalom i na prostoru cijele bivše zajedničke države.
Piše: prof. dr. Senadin Lavić
Manipulacija identitetom - Posvećeno Stefanu Schwarzu
Jedno od najtežih pitanja našeg doba je pitanje identiteta. Ljudima je identitet važan. Oni hoće da znaju ko su, odakle potiču, kuda idu, šta je njihovo lično i kolektivno određenje, koji su ključni atributi njihovog identiteta i tim redom.
Šta je identitet čovjeka pojedinca ili jedne ljudske društvene grupe? To je skup oznaka ili atributa koji se pridaju pojedincu ili grupi kao određujući za njeno postojanje. Te oznake su rezultat povijesnog postojanja određene grupe ljudi koja je međusobno povezana mjestom u prostoru, rodbinskim vezama, komunikacijskom ili jezičkom formom, interesima, vjerovanjima, običajima, navikama, događajima i dr. Na taj način ta grupa ljudi postaje jedna kulturna forma koja u trajanju mijenja oblike društvenosti (pleme, narod, nacija) i neku svoju karakterističnu oznaku, crtu ili atribuciju postavlja kao stožernu, kao najbitniju između mnoštva drugih i za nju se identitetno i egzistencijalno veže. Ta “glavna crta” se naglašava, ponavlja, prenosi s koljena na koljeno i na taj način postaje atribut ili oznaka za jednu formu ljudske grupe. S tim se onda jedna društvena grupa poima prema pripisanim atributima, pa se kazuje da je grupa “hrabra”, “ratoborna”, “umna”, “religiozna”, “poslovna”, “naivna”, “neobrazovana”, “napredna”, “nekulturna”, “zaostala” i tome slično.
U jednom povijesnom kontekstu prevladava jedna vrsta bitnih atributa ili oznaka identiteta grupe. Tako se uspostavi poredak atributa koji je ovisan od moći koja vrši kontekstualno pridavanje ili priređivanje (Zuordnung, attribution) raznih atributa u nekom vremenu i prostoru ljudskoj grupi. U vremenu dominacije religije i feudalnih poredaka moći, ljudske grupe se određuju preko religijskih oblika pripadanja. I tada se pojavljuje “religijsko određenje” (kršćani, muslimani, manihejci, krstjani, albigenzi, pavlićani) kao najvažniji atribut koji se pripisuje jednoj grupi ljudi. Tako na osnovu različitih religijskih pripadanja dolazi do diferenciranja ljudskih grupa. Ta diferencija se onda koristi za raznovrsna sučeljavanja i konflikte koji služe samo sveštenicima za dominaciju i manipuliranje grupom koja prihvata njihove religijske izričaje.
Kulturna forma ljudske grupe je primarno društvena forma koja nastaje kao rezultat djelovanja jedne društvene grupe ljudi u povijesti i prostoru. Ona je objekt pripisivanja atributa jer bez toga bi bila bezlična i nediferencirana među drugima grupama. On se ne bi održala bez komunikativnog djelovanja i atributima diferenciranog grupnog identiteta. To nas upućuje na važnost jezika za postojanje jedne grupe ljudi. Stoga se pitamo: ko pririče / pripisuje atribute ljudskoj grupi? Ko kazuje koji su atributi ili elementi postojanja ključni za identitet jedne grupe? Ko posjeduje moć koja u svojim rukama posjeduje attributio, odnosno pripisivanje, priricanje? Nekada su to vladari ili vladarski slojevi. Oni su gospodari pred kojima se podanici klanjaju i razvijaju podanički odnos. Pored njih, tu su često sveštenici koji ljudske društveno-povijesne grupe i kulturne forme svode na religijsku oznaku. Povijest svjedoči o užasu vjerskih ratova koji su uništili hiljade i hiljade ljudskih života u povijesti i destruirali mnoge ljudske zajednice. Crusaders, koje je pred kraj 11. stoljeća organizirao papa Urban II, kao motiv svoga djelovanja predstavljaju oslobađanje Jerusalima od “nevjernika” (druge vjere), Saracena, odnosno muslimana. Križarski ratovi se predstavljaju kao “sveti ratovi” koji 200 godina traju (1095-1291) i odnose desetine hiljada ljudskih života. Oni se poklapaju s usponom papinske vlasti u evropskim zemljama i razvijanjem novog religijskog osjećanja među ljudskim društvenim zajednicama. U to vrijeme muslimanski trgovci su dominirali u poslovima na Mediteranu – jedan od motiva križarskih ratova bio je oduzimanje monopola od njih i preokretanje poslova u svoju korist. (Jonathan Riley-Smith - The Oxford History of the Crusades, Oxford: Oxford University Press, USA, 2002.)
Manipulacije religijskim, etničkim i nacionalnim identitetima danas dolaze iz političkih ideologija modernosti koje su konstruirale identitetne naracije o “našem narodu”, “našoj naciji”, “našoj etničko-religijskoj grupi”, “konstitutivnom narodu”, “vođi naroda”. Te identitetne manipulativne naracije traju stotinama godina i na isti način razvijaju manipulaciju kako to rade sveštenici hiljadama godina kada “razbuđuju” vjerski žar u ljudima. Oni svode život čovjeka na religijsku svijest kao jedino bitnu oznaku identiteta ili ključni atribut postojanja. U osnovi svešteničke manipulacije je zloupotreba ljudske vjere ili potrebe da se postojanje oblikuje u sistem u kojem se postavlja Vrhovno Biće koje određuje sve što jeste. Tu se onda nađu sveštenici da oni posreduju između ljudskih osjećanja, nadanja i vjerovanja, s jedne strane, i onoga Božanskog, s druge strane. Tako se povijest religijskih institucija često dezavuira kao povijest nemoralne manipulacije najintimnijim osjećajima i ljudskom potrebom za vjerovanjem u Više Biće!
Zamislimo jedno udruženje ribara “Gornja Neretva” ili slična udruženja, naprimjer, “Som – Bilećkog jezera”, “Šaran – Buško jezero”, “Gonjavac – Konjic”, “Kečiga – Brčko”, “Lipljen – Drina”, “Pastrmka – Una Bihać” i tako redom širom Bosne. Sociološki gledano to su udruženja ribara ili grupe ljudi koji su ribolovci i koji svoju ljubav prema ribolovu izražavaju organiziranjem i pripadanjem tim udruženjima. Oni su dakle jedna društvena grupa povezana kroz ljubav za sportski ribolov. Dio njihovog ljudskog identiteta je ribolov i to sportski ribolov prema određenim pravilima. Oni uz svoje ime dodaju oznaku ribar ili ljubitelj ribolova (na Neretvi, Drini, Uni, Savi, Bosni, Vrbasu ili Jablaničkom i Plivskom jezeru). Dakle, ono što čini važan dio identiteta ovih ljudi iz sportskih ribarskih udruženja jeste činjenica da su oni ribari. Pred nas dolazi pitanje: zašto se ne bi naglašavao ribarski identitet ljudi koji su ljubitelji ribolova? Ili ljudi koji su ljubitelji kafana i poezije, šetnje u predvečerje, plivanja u hladnoj i brzoj riječnoj vodi, pasionirani skijaši? Da li bi se društvene grupe ili ljudske zajednice raspale ako bi pored njihovog etničkog, religijskog, jezičkog, običajnog i drugog identiteta, počeli naglašavati druge atribute koji se pojavljuju tokom postojanja ljudskih društvenih grupa? Sigurno ne bi! One bi sa drugim oznakama i atributima funkcionirale, možda s mnogo manje konflikata i opterećenja, nego što to rade grupe koje su u konfliktu zbog svojih religijskih, etničkih, rasnih ili drugih predrasuda, umišljaja i stereotipa.
Ljudske zajednice i društvene grupe, dakle, mogu funkcionirati na drugim atributima identiteta.
Pored ustaljenih i uobičajenih identitetnih grupa (etničkih, religijskih, nacionalnih, regionalnih, ekonomskih i dr.) pojavljuju se i grupe Ostali/Drugi (Others), LGBT grupe, asocijalni tipovi, misice planete Zemlje, migrantske skupine, osiromašeni slojevi, prekarijat, ateisti, panteisti, “Marsovci”, ribari ili nešto slično tome. Zašto u internacionalno priznatoj bosanskoj naciji naglašavati samo tri etničke grupe i njihove religijske diferencije? Zašto se uopće tako bezobrazno nameće naracija o “tri naroda“? Kao da ne postoji više ništa nego “tri naroda i njihovi lideri”.
Sticanjem nezavisnosti i internacionalnim priznanjem 1992. godine i Deytonskim sporazumom 1995. godine potvrđena bosanskohercegovačka nacija ima mnogo više konstituenata od tri naroda i tri religijske grupe! Ima u njoj preko 3,5 miliona članova (“nožica”) koji još uvijek nisu osviješteni i dopuštaju da ih manipuliraju “tronošcem”. Zašto samo iz tri etničko-religijske grupe mogu biti birani članovi Predsjedništva države? Zašto ne mogu biti birani svi ili bilo ko od onih koji su državljani Bosne i Hercegovine? Zar ostale društvene grupe i ljudske zajednice, također, ne bi imale isto pravo – da i njihov pripadnik bude u Predsjedništvu? Pretpostavimo da je moguće da “misica planete zemlje“ i “vrhunski intelektualac iz bosanskog prekarijata” (atributi koji se preferiraju kod identiteta konkretne grupe) budu u Predsjedništvu – bilo bi to malo radosti za oči i poticaja za um!
Ako bi se naglašavalo pripadanje Bosni i bosanskom biću kroz društveni sistem onda bi se kod ljudi razvijao bosanski politički identitet. Od bosanskih ljudi se skriva njihovo bosanstvo i nameće im se posuđene i nakalemljene identitete na bosansko stablo. Vrijeme je da se postavljaju radikalna pitanja koja dezavuiraju hegemoniju fundamentalističkih totalitarnih političkih orijentacija i zarobljenih identiteta. Kakav je to društveno-politički sistem koji samo vodi interese o etničko-religijskoj grupi kao da ljudi nemaju druge identitete oznake/atribute i iskustva u životu? Kuda vodi ovakvo reduciranje ljudskih zajednica i društvenih grupa? Da li mehanizmi perseveracije (društveni i psihički) onemogućavaju promjenu i okret u mišljenju ljudi i članova grupa kojima pripadaju?
Etničko-religijske grupe pod presijom nacionalizma koji ih melje već dva stoljeća traže i konstruiraju separatne mehanizme diferencije po svaku cijenu. Tako se čuje da se u Bosni narodne grupe razlikuju po kulturi! Iz toga se razvija sporni mit o “multikulturnom društvo” i različitim društvenim svjetovima. Istine radi treba reći – u Bosni se ne radi o multikulturnom društvu. U Bosni je riječ o jednoj kulturi, kao uostalom i na prostoru cijele bivše zajedničke države. Čak ni religijska nametljivost nije uspjela potisnuti u svakodnevnom životu iste kulturne sadržaje, a nacionalizam je pokušao od kulture stvoriti posebnu “nacionalu kulturu” uz brojna prenaglašavanja i sporne interpretacije – odvojiti “naše” atribute ili oznake od “tuđih”. Mlinar na Marici, na Kladnici kraj Sjenice, na Lađanici u dolini Neretve, na Plivi kod Jajca, u Trilju na Cetini i drugdje, na isti način melje žitarice stoljećima. Na isti način koristi energiju vode koja pokreće kameni žrvanj. Također, stoljećima se na isti način oru polja, volovima ili konjima, sade žitarice, žanju na kraju ljeta, spremaju u skladišta, pripremaju zimnice i suši meso, proizvodi pekmez od šljiva ili nešto drugo. Na isti način se sade voćke i kaleme. Tako se i na vrlo slične načine grade kuće, pletu džemperi od vune i druge nošnje. Igraju narodne igre, kola, koja su zabilježena na stećcima, gangaju gange i pjevaju pjesme na istom razumljivom jeziku koji se imenuje na različite načine, od bosanskog pa nadalje. Nacijskim projektima nije bilo poželjno da pominju ove svakodnevne kulturne sadržaje kao zajedničke, bliske, rasprostranjene, ljudske…
Sve je, dakle, trebalo predstaviti kao odijeljeno, etnički i religijski različito, nespojivo i nedodirljivo, neprihvatljivo za identitet grupe. Dominantni konzervativni, ahistorijski i nedijalektički pristup zbilji pravio je od etničkih grupa ahistorijske entitete i getoizirane forme života koje su nekad nazivane “nebeskim narodom”. Mala razlika ili lokalna crta u šari na narodnoj nošnji nije bila kulturna razlika, nego se radilo o varijacijama jedne te iste kulture oblačenja. Nacijski projekti su obmanuli mnoge ljudske grupe da su različite od drugih grupa i uporno se insistiralo na razlici – koja je nakon propagandnog djelovanja postala “normalna”, identitetna činjenica ili atribut oko kojeg se grupa slijepo vezala, a da nije promišljala o manipulacijskom procesu stvaranja razlike i prenaglašavanja razlike. Na Balkanu, nažalost, etnička i nacionalna razlika postaje povod da se Drugi ili neka manjinska grupa na određenom prostoru eksterminira i relegira iz postojanja na “našoj etničkoj i nacionalnoj teritoriji”! Iz toga su proizlazila stravična zločinstva “u ime naše vjere i roda” u prošlom vremenu. U tome su sramnu ulogu odigrale akademije nauka, univerzitetski profesori, sveštenici i političari! To nikada ne smijemo zaboraviti.
