Foto: DonkeyHotey/Flickr CC 2.0
Ulazak više od sto žena u Kongres je na simboličkom planu svakako važan, ali su krajnji dometi prilično ograničeni. Reč je pre o uklapanju žena u postojeće obrasce institucionalnog delovanja, bez neophodnih strukturalnih promena koje će dovesti do transformacije društva, a samim tim i rodnih režima. Bez pokušaja adresiranja pravih problema, u vidu neoliberalnih politika koje najviše pogađaju marginalizovane društvene grupe (među kojima su žene, pripadnici/e radničke klase, LGBT+ i drugi), politički angažman žena se vrlo često na kraju završava nastavkom razornih politika stranaka iz kojih dolaze, a čiji sadržaj svakako nije feministički, iako se deklarativno predstavljaju kao takve.
ezultati midterm izbora u Americi kojim je više od sto žena ušlo u američki Kongres neke medije su inspirisali da 2018. godinu proglase godinom žena.[1] ,,Pobeda“ američke demokratije i žena je dodatno naglašena činjenicom da je etnička struktura onih koje su to uspele vrlo raznolika. Istorijska nepravda koja je poentirana sa Trampom ovim počinje da se ispravlja – manjine postaju vidljive. Američki feminizam svojim osvajanjem pop kulture uspeva da se nametne kao mainstream feminizam, a strategije političke borbe postaju reper za univerzalnu žensku borbu sa ciljem veće vidljivosti i zastupljenosti u svim sferama društva. Pa ipak, nameće se pitanje koji su krajnji dometi ovako shvaćene feminističke borbe? Proučavanje savremenog feminizma mora uzeti u obzir i različite istorijske manifestacije ženske borbe. Kako Adriana Zaharijević kaže, istorija feminizma može se posmatrati kao istorija sporova.[2] Ovo ni na koji način ne diskredituje sam feminizam, a svakako ne znači da je razlog njegovog postojanja irelevantan. Od velikog je značaja, međutim, analizirati kako istorijski dolazi do konstituisanja apstraktnog ženskog subjekta, kao naizgled univerzalne kategorije u čije ime se dela – praktično i politički. Participiranje ,,samo“ na osnovu pola vrlo brzo je pokazalo neodrživost ovako usko shvaćene ženske borbe, koja je preispitivala do tada važeću predstavu žene, istovremeno praveći kompromise sa njom.
Nije čudno što su prve relevantne kritike ženskog pokreta došle upravo iz ženske perspektive – od onog dela žena čija se viktimizacija sastojala u tihom prihvatanju istovremenog postajanja i bivanja ženom, ali i radnicom, robinjom, ne-belom i ne-heteroseksualnom, višestruko potlačenom, toliko da čak ni ne zadovoljava date kriterijume žene. Sve te ne-žene stoga nisu polagale pravo ni na neposrednu participaciju, ni na reprezentaciju u ženskoj borbi prvog talasa feminizma, zasnovanoj na sada već dovoljno puta kritikovanim buržoaskim principima slobode i jednakosti pod okriljem univerzalizma. Bez radikalnijeg preispitivanje postojećih rodnih režima (i samim tim bez radikalnije društvene kritike), ovaj pristup je vrlo brzo izgubio svoj subverzivni potencijal sa početka. Od Suzan B. Entoni i Elizabet Stentnon, preko Klare Cetkin, Roze Luksemburg i Aleksandre Kolontaj do Sodžurner Trut i Bel Huks, različite žene su govorile o karakteristikama ženske egzistencije, o poboljšanju društvenog položaja žena i ženskim pravima. Pa ipak, zbog savezništava sa nekim drugim političkim i društvenim snagama, a usled specifičnosti istih, definisanje ženskog subjekta, strategija borbe i njenog krajnjeg cilja, uticali su na odnos prema feminizmu kao takvom.
Levica je dugo videla feminizam kao buržoasku tvorevinu koja samo reprodukuje postojeće društvene odnose. Lenjin i Aleksandra Kolontaj ne govore o feminizmu već o ženskom pitanju, želeći da na taj način ukažu na fundamentalnu razliku između još jedne manifestacije ideologije vladajuće klase i sopstvene revolucionarne teorije i prakse. Važno je reći i da je jedan deo levice ovo iskoristio za legitimizaciju patrijarhalnih vrednosti i normi (setimo se da ni Lenjin nije bio imun na njih), ali ovo je ukazivalo i na dublji problem ondašnjeg mainstream liberalnog feminizma – na neodrživost definisanja ženskog subjekta, te ekspliciranje zahteva za poboljšanje položaja isključivo kroz prizmu pola, uz istovremeno zanemarivanje strukturalnih determinanti koje oblikuju egzistenciju svih ne-belih, ne-heteroseksualnih žena nižih klasa. Žensko pitanje, u komunističkoj interpretaciji, deo je klasne borbe, te njegovo rešavanje kao polaznu tačku mora uzeti i klasu, a ne samo rod. Kasnije marksističke i socijalističke feministkinje II talasa će dati značajniji doprinos u prikazivanju sprege između kapitalističke eksploatacije i patrijarhalne opresije. Istorijski osvrt na probleme koji su obeležili početak ženske borbe, ali i kasniju feminističku teoriju i praksu, nije samo stvar pukog reprodukovanja već poznatih činjenica u zatvorenom akademskom mehuru.
Podsećanje na ove početke ukazuje na dva vrlo bitno problema na koje nije ostao imun ni savremeni neoliberalni feminizam. Prvo, feminizam, njegove predstavnice i predstavnici, takođe su koristili različite diskriminatorne strategije isključivanja svih onih koji nisu zadovoljavali kriterijume ,,univerzalnog“ ženskog subjekta, koji je po tom osnovu i zahtevao određena prava. Jednodimenzionalna perspektiva ženske realnosti, bez ikakvog preispitivanja sopstvene ekskluzivnosti osnaživala je belačku supremaciju, zanemarujući (ili pak oštro negirajući) vezu između roda, klase i rase. Drugi problem tiče se toga da feminizacija politike ne znači nužno i feminističke politike. Ili pak znači, ali je u tom slučaju važno precizirati šta i koga te politike predstavljaju, te da li su rezervisane za vrlo uzak krug žena koje upravo iz tako definisanog feminizma crpe legitimitet isključivanja ostalih potlačenih grupa. Ne treba zaboraviti ni da je priznanje ženskog političkog subjekta bilo posledica dugotrajne borbe koja nije zanemarljiva, beznačajna ili ograničena isključivo na prvu polovinu XX veka. Pa ipak, treba ukazati i na ograničenja takve političke participacije.
U kontekstu ženske/ih borbe/i na globalnom planu, pobede američkih političarki su svakako posebno zanimljive, uzimajući u obzir jedan oblik feminizma koji one zastupaju, a čija je predstavnica Hilari Klinton. U američkom političkom establišmentu koji je tek nominalno polarizovan, Trampovi mizogini i seksistički ispadi stvorili su povoljnu klimu iz koje neoliberalni, korporativni feminizam crpi svoju subverzivnost, premda je inače daleko od toga. Visoko individualizovan, ovakav feminizam pre svega targetira aspiracije srednjoklasnih žena, sa istovremenim usvajanjem jezika intersekcionalnosti. Međutim, lišena strukturalne analize i dublje društvene kritike, ova ,,feministička demagogija“ samo prikriva brojne probleme realnog političkog delovanja različitih akterki.
Ulazak više od sto žena u Kongres je na simboličkom planu svakako važan, ali su krajnji dometi prilično ograničeni. Reč je pre o uklapanju žena u postojeće obrasce institucionalnog delovanja, bez neophodnih strukturalnih promena koje će dovesti do transformacije društva, a samim tim i rodnih režima. Bez pokušaja adresiranja pravih problema, u vidu neoliberalnih politika koje najviše pogađaju marginalizovane društvene grupe (među kojima su žene, pripadnici/e radničke klase, LGBT+ i drugi), politički angažman žena se vrlo često na kraju završava nastavkom razornih politika stranaka iz kojih dolaze, a čiji sadržaj svakako nije feministički, iako se deklarativno predstavljaju kao takve. Pa tako, u slučaju Demokratske partije i posebno u slučaju političarki koje su njene članice, jasno je da se neće čuti otvoreno mizogine, rasističke, homofobične ili antimigrantske izjave. Međutim, jasno je takođe i da je Tramp verbalizovao ono što je prethodna Obamina administracija (u kojoj je Hilari Klinton imala istaknuto mesto) uveliko radila. Političarke koje su poslednjih decenija takođe dale svoj doprinos u ovim destruktivnim politikama bile su i Kondoliza Rajs, Medlin Olbrajt i druge.
Seksistički komentari koje Hilari Klinton i druge političarke Demokratske partije dobijaju, pre svega od Donalda Trampa, a onda i od ostatka američke desnice, jesu nedopustivi. Ono što je, međutim, problematično u takvom kontekstu jeste nemogućnost ikakve političke kritike koja neće biti protumačena kao seksizam. Sa druge strane, ne postavlja se pitanje praktičnih implikacija politika za koje su one, kao samoproklamovane feministkinje, i te kako odgovorne. Od mera štednje i rušenja već lošeg sistema socijale zaštite u Americi, preko opresije ne-belog američkog stanovništva do podrške vojnim intervencijama sa ciljem ,,širenja demokratije“ i daljeg ubiranja profita, različiti krajnje problematični politički činovi biće pod okriljem apstraktnog feminizma. Ženski subjekt, kao predmet političkog delovanja, opet pretenduje na univerzalnost, vešto skrivajući svoje strategije isključivanja koje su mu imanentne. Mainstream feminizam nastoji da učini vidljivim manjinske grupe, ali ne i one koje su toliko potlačene da ne ,,zaslužuju“ mogućnost reprezentacije.
Osnaživanje o kom govore američke političarke se ne odnosi na žene i sve druge marginalizovane kategorije koje ne odgovaraju konstruisanom identitetu ,,idealne žrtve“ – žrtve koja će navodnim sopstvenim naporima uspeti u okrutnom svetu, ne zaviseći ni od koga. Ne-bele, ne-heteroseksualne žene, nižih klasa, kako u Americi, tako i u zemljama koje se bore sa razornim posledicama američkog ,,demokratskog imperijalizma“ ne odgovaraju ovom identitetu i kao takve nemaju pravo na tako zamišljene feminističke prakse. Prava za koja se političarke borbe (i ona koja uspevaju da izbore) vrlo često idu na štetu upravo onih grupa koje nemaju ekonomsku, pa samim tim ni društvenu moć pomoću koje bi mogle da pregovaraju o sopstvenom položaju. Tako je, primera radi, jedan od glavnih zahteva (neo)liberalnog feminizma veća zastupljenost žena na rukovodećim pozicijama, što samo po sebi nije pogrešno ili loše, ali je isto tako i promena forme bez ikakve dublje problematizacije dominantnih pozicija moći u društvu. Eksploatacija žene iz radničke klase od strane članice odbora korporacije u kojoj obe rade znači zadovoljenje ženskih prava jer je jedna žena uspela da zauzme značajnu društvenu poziciju i tim činom ,,potvrdila“ subverzivni potencijal ovako shvaćene ženske borbe.
Istini za volju, ostaje nam da vidimo kakav će biti politički angažman Aleksandrije Okazio-Kortez, samoproklamovane demokratske socijalistkinje. Do fundamentalnih promena verovatno ne može doći – u situaciji kad postoji institucionalno delovanje, polje moguće tranformacije je, paradoksalno, unapred određeno rodnim režimom i svim drugim strukturalnim činiocima. Ona ipak unosi određeni ,,poremećaj“ u dosadašnje odnose moći, barem kroz stvaranje socijalne baze i podrške koju velikim delom čine milenijalci, a koji se prihvatanjem ovih (socijaldemokratskih) ideja možda mogu dalje radikalizovati.
Nijedna od prethodnih kritika ne znači da je ulazak žena u politiku loš. Upravo suprotno – problematično je korišćenje direktnih tekovina feminističke borbe u krajnje nefeminističke svrhe. Nijedna od ovih kritika ne treba ni da se pretvori u diskusiju o tome kome feminizam pripada i ko ima pravo ili monopol nad njim. Feminizam je civilizacijska tekovina i kao takav mora biti integralni deo svakog političkog akta i strategije. Sa druge strane, važno je ukazati na to da se feminizam suštinski odlikuje solidarnošću sa svim potlačenim društvenim grupama te da kao takav u sebi mora nositi i radikalnu društvenu kritiku. Ta kritika bi morala dolaziti sa levih pozicija jer one jedine mogu ponuditi rešenja, pa i krajnje oslobođenje svih ovih grupa, koje neće sa sobom nositi protivrečnosti u vidu oslobođenja jedne klase na račun daljeg tlačenja druge.
[1] Vidi https://www.vox.com/2018/12/4/18114868/women-rights-advancements-world-2018" target="_blank">ovde, pristupljeno 7.12.2018
[2] Zaharijević, A. 2010. Postajanje ženom. Beograd: Rekonstrukcija Ženski fond
