S obzirom na to da đavo predstavlja podsvesno, on je često predmet preispitivanja psihoanalitičara. Analizirajući ljudsku psihu, Erih From i Karl Gustav Jung insistirali su da se njeni delovi kako svesni tako i nesvesni shvate kao stvarni.
Erih From u svojoj knjizi Anatomija ljudske destruktivnosti objašnjava pojavu sadizma uz pomoć biološki prilagodljive agresije. Naime, ukoliko ličnost ima čestu potrebu za obožavanjem negativnog idola stvara se jedan od sindroma: sindrom sadizma-nagona za sveukupnom prevlašću nad drugima ili sindrom nekrofilije-želje da se sve svede na mrtvo, mehaničko.
Jung i Nojman su pobornici mišljenja da potiskivanje rušilačkih osećanja dovodi do stvaranja senke-negativne sile koja mora da izbije na površinu. Jung insistira da je negativna senka odnosno negativno podsvesno kao uzrok demonskog:
Arhetip kolektivne senke ili negativnih strana Sopstva, dakle stoji kao univerzalna psihološka podloga svih demonologija, šarolikog mnoštva, mitologija i religija širom sveta.
Kroz perspektivu dubinske psihologije Jung je najdalje otišao u tumačenju zla i činilaca koji ga prouzrokuju. Jung govori o procesu individuacije po kojem čovek u početku o sebi ima haotičnu sliku, zatim dolazi do diferenciranja dobra i zla odosno do svesti o đavolu.
U objašnjavanju razvoja ličnosti Jung se služi i arhetipom potreba za celim. Naime, po Jungu, ličnost čine četiri komponente: intuicija, mišljenje, osećanje, percepcija. Od ove četiri, dve su inferiorne osobine, a dve dominantne. Svaka ličnost tokom života teži da ove četiri osobine što više približi i da one postanu celina. Arhetip potrebe za celim je jasno izražen u ličnosti Fausta iz Geteove drame Faust.
U ličnosti Fausta su skoro izostavljene komponente osećanja i percepcije. Pored teorijskih znanja Faust ne zna ništa o praktičnom i čulnom, dakle po Jungovoj teoriji u Faustu se nužno javlja potreba da se izraze i druge dve komponentne. S obzirom na to da nije u mogućnosti sam da ih razvije poziva u pomoć više sile koje će mu pomoći da dosegne celovitost.
Jung Geteovog Fausta uzima za primer prisustva dva ekstrema u stvaralaštvu: psihološkog i vizionarnog. Prvi deo Fausta sadrži događaje koji se kreću u granicama psihološki razumljivog, događaje iz sfere ljudskih sudbina, događaje iz sfere ljudskog iskustva. Tako se Gretino čedomorstvo i Faustovo zaljubljivanje u Gretu ne moraju zasebno tumačiti jer oslikavaju ljudsku sudbinu i onaj njen deo koji se tumači sam sobom i zato je ovo psihološki način stvaranja.
O prvom delu Geteovog Fausta psiholog ne bi mogao ništa da kaže što pisac nije već rekao. Drugi deo je primer vizionarnog načina stvaranja i kao takav zahteva slojevito psihološko tumačenje. Sadržina drugog dela nije nešto što je poznato, već nešto što je strano i što potiče iz praprirode, a izmiče ljudskom znanju. Sadržinu koja nije iz područja svakodnevnog života, već iz područja sna, slutnje i duševnih pomračenja, kao takva nužno zahteva sagledavanje, tumačenja i analizu.
Slika koja nastaje kao produkt vizionarnog stvaranja je pravizija sveta odnosno slika kolektivnog nesvesnog.
Faust je simbol, ne samo semiotsko ukazivanje ili alegorija za nešto što je davno poznato, već izraz jedne praživotne snage u nemačkoj duši, kojoj je Gete pomogao da dođe na svet.
U Geteovom Faustu Jung tumači ulogu Mefista kao kolektivno nesvesno prisutno od najranijih vremena koje se javlja u posebnim okolnostima stranputice. Onaj koji skrene sa puta zahteva vođu koji se javlja kao mitski lekar – onaj koji leči i zadaje ranu, odnosno kao senka spasitelja – đavo.
Jung u okviru kolektivnog nesvesnog đavola definiše kao: arhetip mudraca, čoveka koji je spreman da pomogne i da spase s jedne strane i čarobnjaka, blefera, zavodnika i đavola s druge strane. Govoreći o Faustu, Jung nam ukazuje još i na uticaj majke na razvoj Getea čoveka a samim tim i na nastanak Fausta.
U Manovom romanu Doktor Faustus nije prisutan arhetip potrebe za celim, ali se može primeniti sledeća definicija đavola koja nam dolazi od Junga:
Da li verujete u đavola iz vazduha ili iz vašeg nesvesnog, koji sa vama izvodi đavolske trikove, za mene je isto. Činjenica da je čovekovo zamišljeno jedinstvo ugroženo stranim silama ostaje ista u obliku slučaja.
piše: Marija Stojadinović
