Hiljade stanovnika grada učestvovalo je u antifašističkoj i narodnooslobodilačkoj borbi. Banja Luka je sa svojom okolinom dala i više od dvadeset narodnih heroja
piše: Mišo Vidović
Ako sam dobro „prepisao“ podatak Odred izviđača „22. april“, osnovan je 1970. godine – spajanjem dva odreda izviđača – “Šoša Mažar” i “Kasim Hadžić“. Prostorije odreda još uvijek se nalaze na obali Vrbasa, plaža Abacija, u banjalučkom naselju Mejdan. Dvadeset i drugog aprila 1945. godine, oslobođena je Banja Luka - jedinice Desete krajiške udarne divizije NOVJ ušle su u Banja Luku. Banjalučani, Josip Mažar - Šoša i Kasim Hadžić nisu dočekali oslobođenje svoga grada. Proglašeni su za narodne heroje.
Istina je da nikada nisam bio aktivan član Odreda izviđača „22. april“, pohađao sam osnovnu školu „Kasim Hadžić“, i kako je bilo moje raje i prijatelja iz škole koji su bili u „22. aprlu“, znao sam sa njima otići na Abaciju, do prostorija Odreda. Odred izviđača „22.april“, osim tradicionalnog organizovanja manifestacije „Novembarski susreti izviđača“, aktivno je učešće imao i u okviru manifestacija kojima se obilježavao 22.april, Dan oslobođenja Banja Luke. Tada su poletarci, pčelice, izviđači, planinke (nadam da sam „pogodio“ izviđačke kategorije), prezentovali brojne vještine i umijeća koje su naučili.
Elem, kako nisam bio aktivan, nego „pridružen“ izviđač, ipak sam učestvovao u obilježavanju 22.aprila, Dana oslobođenja Banja Luke. A to je, ako me sjećanje još služi, ovako izgledalo:
...“Tog 22. aprila hiljadu devetsto sedamdeset i neke godine učenici Osnovne škole „Kasim Hadžić“, u sklopu manifestacija kojima se obilježava Dan oslobođenja Banja Luke, spremaju se za izlet na Šehitluke. Kod Zelenog mosta sačekaće učenike Osnovne škole „Zmaj Jova Jovanović“, i zajedno ulicom Nurije Pozderca, kroz Stupnicu, do „Alibabe“, ulicom Lede Karabegovića, putem Banjalučkog partizanskog odreda i Šehitlučkim putem, uputiti prema spomeniku palim Krajišnicima. Tu su već preživjeli partizani i pripadnici NOP-a, koji će evocirati uspomene na borbu Banjalučana protiv njemačkih okupatora, fašišta i njihovih sluga, za oslobođenje grada. Nakon istorijskog časa, zaputiće se prema Trešnjiku - od ranog jutra ovdje se nalaze radnici banjalučkih kolektiva, preduzeća i fabrika. Članovi banjalučkih kulturno - umjetničkih društava nakon što su izveli prigodan program kod spomenika palim Krajišnicima, sada su se „preselili“ na Trešnjik. U toku su i brojne sportske aktivnosti. Članovi Odreda izviđača “22. april“, razapeli su šatore i demonstriraju svoje vještine. Raspaljeni su i roštilji, čuju se zvuci gitara, ali i pjesma: “S vrha Šehitluka, zidine Kastela..."
A prvih mjeseci ustanka i početka antifašističke borbe 1941. godine, Banja Luka je bila centar iz kog se rukovodilo ustankom u Bosanskoj Krajini. Početkom juna 1941. godine, na Šehitlucima je održano savjetovanje Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku Krajinu i drugih pripadnika NOP-a. Donesena je odluka za dizanje opštenarodnog ustanka protiv okupatora i domaćih izdajica, a sredinom istog mjeseca formira se Oblasno vojno rukovodstvo. Pripadnici NOP-a, 29. juna 1941. godine, održali su sastanak na brdu Starčevica, gdje je odlučeno da jedan broj njih ode u sela Bosanske Krajine, a drugi dio da se uključi u partizanske odrede. U gradu je ilegalno organizovan "Odbor narodne pomoći", dva sanitetska kursa, rađeno je i na rasturanju proglasa i letaka. Banjalučanin i narodni heroj Drago Mažar, koji se nalazio u partizanskom odredu na Starčevici, zapisao je o tim danima: "...Svake noći spuštali smo se preko Rebrovca na ušće Vrbanje u Vrbas i tu primali oružje od Karla Rojca. Po danu smo vršili vježbe, obilazili sela, prikupljali puške. Iz grada smo dobijali odjeću, hranu i vojničku opremu...". Okupatorske vlasti, zajedno sa ustašama, pokušavaju da uhvate istaknute pripadnike NOP-a u gradu. Neki im uspijevaju pobijeći, ali 8. oktobra hapse Bracu Potkonjaka, koji je bio komandir za vezu i ilegalno je boravio u gradu, a pritom 9. oktobra ustaše su uhapsile 56 aktivista i saradnika NOP-a.
Krajem 1941. godine u gradu su formirane omladinske udarne grupe čiji je zadatak bio da u slučaju napada partizanskih jedinica djeluju iznutra protiv fašističke odbrane, dok je u većini njemačkih, ustaških i domobranskih organizacija ilegalni NOP imao svoje aktiviste i saradnike. Aktivisti banjalučkog NOP-a, 21.maja 1942. organizuju bijeg prvih partizanskih pilota Rudi Čajeveca, Franje Kluza i Miše Jazbeca na slobodnu teritoriju. Tokom 1943. godine, rad aktivista se proširuje na okolinu grada. Uoči Nove 1944. godine, snage Petog korpusa NOVJ izvršile su prvi napad na neprijateljski garnizon u Banja Luci (prva banjalučka operacija). Od 18. do 28. septembra 1944. izvršen je drugi napad partizanskih jedinica na grad (druga banjalučka operacija). Partizani su se morali povući pred oklopnim njemačkim jedinicama. Iz Banja Luke je tada krenulo oko 7000 građana na slobodnu teritoriju. Zabilježeno je da su njemačke snage imale ogromne gubitke.
Noću između 21. i 22. aprila 1945. godine, neprijateljske jedinice koje su bile u Banja Luci napuštaju grad, a 22. aprila 1945.godine, dijelovi 10. krajiške divizije NOVJ ušli su u grad, što je bio i prvi dan oslobođenja Banja Luke od fašizma.
Ostaće zabilježeno i da je banjalučka porodica Mažar dala tri narodna heroja, braću – Josipa Šošu, Ivicu i Dragu, ali i da su iz porodice Pavlić u antifašističkoj borbi poginula tri člana, takođe braća – Stjepan, Dane i Nikica.
“...Banjaluka, 22. april 1945....U mnogim domovima je radost oslobođenja bila zatamljena najvećom boli. Jer, mnogobrojni su oni koji su otišli u borbu, a neće se moći radovati toliko priželjkivanoj slobodi na ulicama svoga grada...Možda je najtužnija majka braće Pavlić. Njena tri sina, trojica prvoborca, Pipo, Dane i Nikica, su poginuli...I Šoša, koji je postao za života legenda na Kozari svojom neustrašivošću i odlučnošću, legendarni komandant koji je Titu predao raport u Jasenici, na najvećoj smotri vojnih jedinica održanoj u toku NOR-a, neće se pojaviti i biti pozdravljen u gradu svoje mladosti...”, zabilježio je poznati banjalučki novinar i publicista Aleksandar Aco Ravlić, u knjizi “Banjaluka - napori i radosti”, objavljenoj 1985. godine.
Hiljade stanovnika grada učestvovalo je u antifašističkoj i narodnooslobodilačkoj borbi. Banja Luka i njena okolina dala je i više od dvadeset narodnih heroja: Boško Karalić, Drago Mažar, Rada Vranješević, Ante Jakić, Drago Lang, Rade Ličina, Vahida Maglajlić, Šefket Maglajlić, Ivica Mažar, Josip Mažar-Šoša, Danko Mitrov, Stjepan Pavlić, Branko Popović, Đuro Pucar - Stari, Karlo Rojc, Milorad Umjenović, Kasim Hadžić, Ranko Šipka, Osman Karabegović, Veselin Masleša, Rudi Čajavec, Franjo Kluz, Milančić Miljević...
Fotografije: Mišo Vidović i arhiv
