Za vrelih ljetnih dana Gilpin je najsparniji kvart u Richmondu. Uz trotoare jedva da ima drveća koje bi ljude štitilo od sunčeve jare. Stanovništvo, većinski crno, njih oko dvije hiljade, živi u jeftinim opštinskim stanovima koji nisu klimatizirani. Dvorišta su mahom betonirana, a beton se zagrijava do usijanja. Upravo iz ovog kvarta stiže najviše poziva hitnoj pomoći zbog zdravstvenih poteškoća izazvanih vrućinom.
Ovakvih kvartova ima širom Sjedinjenih Američkih Država – sirotinjski dijelovi Baltimorea, Dallasa, Denvera, Miamija, Portlanda i New Yorka, gdje prevladava nebjelačko stanovništvo, znaju biti i po nekoliko stepeni topliji nego bogati, ‘bjelji’ kvartovi.
Sve je više dokaza da to nije slučajno. Tokom 20. vijeka lokalne i federalne vlasti, sastavljene mahom od bijelaca, forsirale su politike rasne segregacije gradova i odvlačili ulaganja iz manjinskih kvartova što je stvorilo ogromne temperaturne razlike između bogatijih i siromašnijih naselja unutar gradova.
Posljedice se osjećaju do dana današnjeg.
Sparkle Veronica Taylor, četrdesetogodišnja stanovnica Gilpina, često sa svoja dva sina hoda preko pola sata do sjenovitog parka u bogatijem kvartu. Igralište blizu njene kuće nema hlada. Nemaju auta pa ljeti hodaju na preko 35 stepeni Celzijusa. Ali vrijedi, kaže gospođa Taylor, da bi se dokopali hladovine: “Kad dođemo do parka, ne mogu vjerovati kako je sve zeleno. Lakše dišem. Ogromne su razlike među kvartovima, onim u zelenilu i onim bez drveća.”
Istraživači sada počinju ukazivati na politike kao što je redlining – politika ‘semafora ’, koja je i dovela do ovih razlika. Savezna vlada je 1930ih godina mapirala na stotine gradova i uspostavila ‘semafor’ – rang-listu kvartova prema stepenu rizika ulaganja. Kategorije su bile najbolji, poželjni, u propadanju i visokorizični. Rasni sastav stanovništva je bio presudan za rangiranje. Kvartovi u kojima su živjeli Crnci ili imigranti uglavnom su kategorisani kao ‘visokorizični’ i obilježavani crvenom, čime se sugerisalo da je tu rizično pozajmljivati novac.
Tako su stanovnicima tih kvartova decenijama uskraćivani hipotekarni i drugi krediti s federalnom garancijom, što je odvlačilo investicije. Stare mape kvartova ‘u crvenom’ digitalizovane su 2016. godine i istraživači su usporedbom uočili isti obrazac; nedavno urađena studija pokazuje da su ti kvartovi u preko stotinu gradova ljeti topliji nego kvartovi u koje je svojevremeno više ulagano. U nekim gradovima ta razlika iznosi i do 6 stepeni. Visokorizični kvartovi, koji su do danas ostali siromašniji i naseljeni mahom crnim i stanovnicima hispanskog porijekla, listom imaju manje drveća i zelenih površina koje pomažu hlađenju zraka. Takođe imaju više betoniranih površina, na primjer parkirališta i autocesta, koje upijaju jaru i emituju je, dodatno zagrijavajući vazduh. […]
Vrelina je u SAD-u inače najsmrtonosnija vremenska nepogoda koja godišnje ubije i do dvanaest hiljada ljudi. A budući da nam sad globalno zagrijavanje donosi sve vrelije toplinske valove, gradovi poput Richmonda planiraju kako da se prilagode. No pri tome se suočavaju s vlastitim istorijskim nasljeđem koje je manjinske zajednice izložilo rizicima prekomjernih vrućina.
U prošlosti ‘u crvenom’ – u budućnosti usijani
Rasizam je bio očigledan u urbanističkom planiranju Richmonda tokom 1930ih, u sklopu federalnih programa oporavka tržišta nekretninama nakon Velike depresije. Sve i jedan ‘crnački’ kvart, bez obzira čak i na prosječne prihode stanovnika, označen je kao visokorizičan za zajmove. Bilješke jasno govore da je presudni faktor za te procjene bio rasni […] u toj mjeri da je rang kvarta snižavan čak i ako su crne porodice samo prolazile njime.
Bjelački kvartovi su opisivani kao naselja uglednih ljudi i povoljno su ocjenjivani.
Kao i mnogi drugi američki gradovi, i Richmond je i prije ovoga bio organizovan po principu segregacije. Crnim porodicama je bilo zabranjeno da se doseljavaju u bjelačka naselja. Ali ekonomisti su utvrdili da su ovim rangiranjem kvartova produbljene rasne nejednakosti širom zemlje. Posljedice su se osjećale narednih decenija. Bijele porodice su lakše dobijale zajmove i federalnu pomoć za kupovinu kuća, čime su sticale imetak koji su mogle prenijeti djeci. Za crne porodice to često, prečesto, nije bilo moguće. Razlike u dostupnosti sredstava za rješavanje stambenog pitanja imale su kumulativni efekat na buduće generacije, objašnjava Nathan Connolly, istoričar s Univerziteta Johns Hopkins koji je radio na digitalizaciji mapa. Praksa ‘semafora’ za ulaganja nije bila presudna za rasnu nejednakost, ali mape zorno demonstriraju da su baš te federalne politike ozakonile diskriminaciju u stambenoj politici. Iako je američki Kongres 1970ih zabranio tu praksu, posljedice se i dalje osjećaju.
Nejednakost se odrazila i na mikroklimu gradova. Bjelački kvartovi su imali više uticaja na gradske vlasti pa su uspijevali izlobirati sadnju drvoreda duž pločnika i pravljenje parkova. U crnim kvartovima kuće su se sve slabije prodavale, a vlasnici stambenih objekata su rijetko ulagali u zelene površine. Urbanisti su često visokorizične kvartove pretvarali u jeftine placeve za nove industrijske pogone, autoceste, skladišta i opštinske stambene blokove – sve objekti oko kojih su površine betonirane, bez prostora za nasade koji bi ublažili vrućinu.
Danas upravo ti kvartovi imaju manje zelenih površina, a više betona koji vrelinu dodatno pojačava, te je otud prosjek ljetnih temperatura u njima viši od gradskog prosjeka. U bogatijim dijelovima, koji su i dalje bogatiji i uglavnom bjelački, drveće i parkovi pokrivaju 42% ukupne površine – kvartovi za nebijelce, i dan-danas siromašniji, imaju tek 12%. Ljetnim danima je u njima temperatura za 2-3 stepena viša, nekad i za 7. A čak i manje temperaturne razlike mogu biti veoma opasne, kažu naučnici, jer se srce napreže, disanje je otežano, što se odražava i na povećan broj nužnih bolničkih tretmana.
Sherrel Tompson, zdravstvena radnica u Gilpinu, kaže da je među stanovnicima mnogo astmatičara i dijabetičara, kao i ljudi koji pate od visokog pritiska, što su sve stanja koja vrućina pogoršava. K tome su izloženi i zagađenom zraku jer autoput sa šest traka prolazi tik uz naselje. U blizini nema ambulante, a ni prodavnica hrane sa svježim artiklima, što dodatno ugrožava život ljudi koji nemaju automobil, naročito onih bolesnijih. […] Gilpin se suočava s kombinacijom vrućine i siromaštva koja pokazuje kako globalno zagrijavanje dodatno pogoršava nejednakost. U pitanju je začarani krug iz kojeg ljudi ne mogu istupiti...
Pri visokim temperaturama ne pomažu ni klima-uređaji koje su obezbijedile gradske vlasti, a k tome su elektroinstalacije stare pa osigurači svako malo iskaču. […] Prosječan životni vijek u Gilpinu je 63 godine – malo dalje, stanovnici tihog bjelačkog kvarta u debeloj hladovini velikih starih hrastova u prosjeku žive 83 godine. Drastična razlika je uslovljena raznim društevnoekonomskim faktorima, ali vrućina je pogoršava.
Urbanizmom protiv rasne nejednakosti
Širom zemlje se ponavlja isti obrazac – naselja proglašena visokorizičnim za ulaganja danas se suočavaju s najstrašnijom vrelinom. U Denveru su ti kvartovi sada naseljeni Hispanoamerikancima, ali priča je ista – parkovi su namjerno pravljeni u bjeljim i bogatijim dijelovima grada koji su i nakon ukidanja segregacije blokirali izgradnju jeftinijih stambenih blokova u svom susjedstvu. U Baltimoreu su prljavu industriju locirali kraj naselja siromašnih crnaca. U Portlandu su donedavno dozvoljavali izgradnju kolektivnog smještaja (s više porodica u istom stanu) bez ikakvih zelenih površina između blokova.
A svi problemi tih naselja samo se pogoršavaju u vrijeme globalnog zagrijavanja. Do kraja 21. vijeka možemo očekivati nesnosne vrućine pri kojima naprosto nema života, kaže Jeremy Hoffman, jedan od autora studije o politici ‘semafora’ za kvartove i glavni naučnik Muzeja nauke u Virginiji.
U američkim gradovima se, međutim, sve donedavno uopšte nije razmišljalo o rasnoj ravnopravnosti pri izradi klimatskih planova i donošenju mjera, kao što su zeleni krovovi, koji su se mahom pravili u bogatijim naseljima za bijelce. To se polako mijenja. Houston je za prioritetnu zaštitu od poplava odabrao siromašnija naselja. Minneapolis i Portland se reorganizuju da bi se jeftiniji stanovi odsad gradili u atraktivnijim naseljima. Denver je uveo novi porez da bi se gradili parkovi i sadilo drveće u nekada marginalizovanim naseljima.
U samom Richmondu, koji je postao epicentar suočavanja s rasizmom u prošlosti kada su tokom protesta protiv policijskog nasilja rušeni spomenici Konfederaciji (američki Jug u doba prije Građanskog rata i ukidanja robovlasništva, op. ur.), prvi put se vodi računa i o rasnoj (ne)jednakosti prilikom planiranja prilagodbe klimatskim promjenama. […] “Jasno je da je pravičnost u pitanjima rase neraskidivo povezana s klimatskom pravdom. U pripremama za promjene to moramo uzeti u obzir”, izjavila je Alicia Zatcoff, šefica Ureda za održivost u gradskoj upravi. Trenutno su u toku razgovori s kvartovima najizloženijim posljedicama globalnog zagrijavanja, da bi se od samih stanovnika čulo koji su najveći problemi. A to znači i da se vlasti suočavaju s nekim vrlo neugodnim aspektima istorije grada.
Za početak je postavljen cilj da svako u Richmondu mora imati park udaljen ne više od deset minuta hoda. Od 1970ih nije bilo većeg projekta ozelenjavanja u gradu.
Zelene površine same po sebi generišu promjene. Drveće i po nekoliko stepeni snižava temperature, smanjujući troškove za struju, ali i rizik od prerane smrti. Posađena uz ceste filtriraju aerozagađenje. Ljudi se lakše oslobađaju stresa u blizini zelenila. A dodatna korist je od korijenja drveća koje, za razliku od pločnika, upija vodu i tako smanjuje mogućnost poplava u kišnoj sezoni.
Razlike su brzo uočljive. Prije koju godinu su u jednom nerazvijenijem kvartu stanovnici i udruženja zasadili mali voćnjak koji je odmah postao prostor okupljanja. Ljudi su počeli kuhati zajedno, vježbati, upoznavati se [dočim bi prije za vrelih dana bili osuđeni na boravak svako u svom stanu, izolovani od zajednice, što je kreiralo dodatne probleme, npr. mentalnog zdravlja].
Sada i [dužnosnici] javno govore o tome da do nejednakosti u dostupnosti zelenila nije došlo slučajno pa se slučajno neće ni riješiti. Odatle novi planovi i novi pristup. Ali problema i dalje ima. Gradski budžeti su ograničeni, naročito kako su smanjeni javni prihodi tokom pandemije. A i sadnja drveća nije bez političkih konotacija. Neki istraživači upozoravaju da novi parkovi i nasadi drveća u siromašnijim, nebjelačkim kvartovima počesto vode džentrifikaciji, odnosno raseljavanju starosjedilaca. Iako se u Richmondu to pokušava izbjeći izgradnjom novih pristupačnijih stambenih blokova duž novih zelenih površina, bojazan nije otklonjena: “Strahujem da neće napraviti park dok ne isele ljude koji sad žive ovdje”, kaže Arthur Burton, direktor Centra za jačanje zajednica Kinfolk koji pravi komunalne bašte u naseljima poput Gilpina.
Mnogi su optimistični u pogledu nastojanja Richmonda da se organizuje na principu rasne pravičnosti, ali upozoravaju da će trebati puno truda i rada da se otklone nejednakosti akumulirane decenijama. Nejednakosti u stanovanju, prihodima, zdravstvenoj zaštiti i obrazovanju utiču na stepen ranjivosti u situaciji klimatskih promjena, objašnjava Rob Jones, izvršni direktor organizacije Groundwork Richmond: “Ozelenjivanje naselja je bez sumnje od velikog značaja, ali to je tek početak.”
Piše: Brad Plumer, Nadja Popovich i Brian Palmer
